Η αποκριά και η ιστορία της...

[KAS77]

Η ιστορία του καρναβαλιού είναι αρχαιότατη. Tο καρναβάλι, από την ιταλική λέξη carnavale, προέρχεται από το carne-levane που σημαίνει την άρση του κρέατος, δηλαδή Aποκριά! Ανέκαθεν οι άνθρωποι είχαν καθιερώσει γιορτές, κατά τις οποίες μπορούσαν να γλεντούν ελεύθερα χωρίς περιορισμούς.
'Eχει τις ρίζες του στα Σατουρνάλια της αρχαίας Pώμης, τις γιορτές δηλαδή της Πρωτοχρονιάς, που είχαν τις αντιστοιχίες τους σε όλες τις θρησκείες των αρχαίων λαών. Eίναι η γιορτή της έναρξης του νέου χρόνου ή της άνοιξης που αναγεννάται η φύση. Στην Aρχαία Αίγυπτο απαντώνται οι γιορτές της 'Iσιδας, στην αρχαία Ελλάδα τα Διονύσια, στην Eβραϊκή θρησκεία το Πουρίμ. Σε όλες αυτές τις γιορτές περιλαμβάνεται η μεταμφίεση. Τα Βάκχεια των αρχαίων Ελλήνων και τα ρόνια των Ρωμαίων, με τους τρελούς χορούς τους και τις θορυβώδεις εκδηλώσεις τους, αποτέλεσαν τον πραγματικό σπόρο της Αποκριάς. Στην αρχή αυτές οι γιορτές κρατούσαν μόνο μια ημέρα, μετά την παρέμβαση του αίσαρα τρεις ημέρες και στη συνέχεια επτά.

ατά τα ρόνια, τα οποία άρχιζαν τις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου (καλένδας), οι δούλοι θεωρούνταν ελεύθεροι και είχαν το δικαίωμα να περιγελούν τους κυρίους τους και να λένε ο,τιδήποτε σε βάρος τους. Μερικοί μάλιστα κύριοι μεταμφιέζονταν σε δούλους για να σερβίρουν και να υπηρετήσουν τους πραγματικούς δούλους στο συμπόσιο της γιορτής που τελείωνε με όργια. Με την κατάκτηση της Γαλατίας από τους Ρωμαίους, τα έθιμα της χώρας αυτής αναμίχθηκαν με τα ρωμαϊκά με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες γιορτές και τρόποι εορτασμού.

ατά το Μεσαίωνα, η Εκκλησία προσπάθησε να καταπνίξει την Αποκριά, χωρίς όμως να το κατορθώσει. Η αποκριά έγινε θέμα διάφορων Συνόδων και ιδιαίτερα μια αποκριάτικη παράδοση η οποία δεν συμφωνούσε με τον αυστηρό Χριστιανισμό, η επονομαζόμενη Ημέρα των τρελών και των αθώων.

Στη μορφή που είναι γνωστό σήμερα το καρναβάλι διαμορφώθηκε κατά το Mεσαίωνα στην Iταλία όπου οι γιορτές της Aποκριάς και το καρναβάλι έχουν το δικό τους ιδιότυπο χαρακτήρα. Tο έθιμο διαδόθηκε σε όλες τις χώρες, επηρεάστηκε και εμπλουτίστηκε από τα τοπικά έθιμα και τις παραδόσεις. Παντού όμως κυριαρχεί το άρμα του βασιλιά καρνάβαλου και οι χοροί μεταμφιεσμένων.


ολομπίνα

Το 15ο και 16ο αιώνα το ιταλικό γούστο κατόρθωσε να προσδώσει στην Αποκριά, που είχε γίνει ανήθικη και χυδαία, καλλιτεχνική πνοή την οποία απέπνεαν ακόμη και οι λαϊκές μασκαράτες. Γνωστό και εύθυμο ήταν το καρναβάλι της Φλωρεντίας, έργο των διάσημων και ισχυρών Μεδίκων. Μεγαλύτερη φήμη όμως απέκτησε σ’ όλο τον κόσμο η Αποκριά της Βενετίας, η οποία προσέλκυε πολλούς περιηγητές από κάθε μέρος της γης. Όταν η πνοή της αποκριάτικης Βενετίας πέρασε τα γαλλικά σύνορα, ένας Ιταλός ονομαζόμενος Μαράσσι, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και έγινε εκατομμυριούχος πουλώντας μάσκες. Ένα άλλο περίφημο καρναβάλι ήταν της Νίκαιας που έχει βαθιά τις ρίζες του στο παρελθόν. άθε χρόνο μαζεύονταν στη μαγευτική αυτή πόλη της υανής Ακτής αμέτρητοι ξένοι από όλο τον κόσμο για να απολαύσουν τα αποκριάτικα θεάματα.

Yπάρχει και μια διαφορετική άποψη για το καρναβάλι. Σύμφωνα με αυτή η λέξη προέρχεται από το carmus navalis που σημαίνει αμαξίδιο ναυτικό, διότι στις παρελάσεις που έρχονταν από την Ελευσίνα και έφερναν τον Iερό Πέπλο στον Παρθενώνα, μέσω της Iεράς Oδού, παρήλαυνε και ένα μοντέλο ιερού πλοίου όπως π.χ. η Πάραλος από τη Δήλο. Έτσι δόθηκε το όνομα «κάρρο-νάβαλε» που ερμηνεύεται ως καρότσι-καΐκι ναυτικό.

Σε αρχαία αγγεία υπάρχει παράσταση του Διονύσου που κάθεται σε ένα τέτοιο τροχοφόρο κάρρο-νάβαλε. Tα γνωστά σε όλους μας άρματα και το ομοίωμα του Kαρνάβαλου είναι η συνέχεια των γιορτών των Bακχαναλίων. Oι γιορτές με τις μάσκες που συναντούμε στη Bόρεια Ελλάδα, οι γνωστές «μπούλες» θυμίζουν τα Λήναια των αρχαίων από τη λέξη ληνός, που σημαίνει το πατητήρι των σταφυλιών. Eκείνες οι γιορτές για την ευγονία, καθώς και οι σημερινές του κρασιού, γίνονταν και γίνονται για τον ίδιο λόγο: τη διασκέδαση.

[KAS77]

Eκκλησιαστική αρχιτεκτονική, υπερβατική ζωγραφική, θεολογικές έριδες δολοπλοκίες αυλικών, πόλεμοι και διπλωματικές αποστολές, να η εικόνα που έχουμε για το Bυζάντιο. Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την καθημερινή ζωή των βυζαντινών εθίμων και τις δοξασίες τους, τον τρόπο που γιόρταζαν και τον τρόπο που διασκέδαζαν. Oι πληροφορίες μας προέρχονται κυρίως από κείμενα που στηλιτεύουν έκτροπα, επαναφέρουν στην τάξη, απαγορεύουν συνήθειες ή απλώς διηγούνται μικρά επεισόδια της καθημερινής ζωής. Aπό αυτά τα κείμενα πληροφορούμαστε για τη συνήθεια των βυζαντινών να μεταμφιέζονται, να χορεύουν, να διασκεδάζουν, να παρακολουθούν μιμικές παραστάσεις, με διάφορες ευκαιρίες.

H συνήθεια της μεταμφίεσης κατάγεται από αρχαίες λατρείες, με αποκορύφωμα τις διονυσιακές γιορτές. O μεταμφιεζόμενος άλλοτε έπαιρνε μαγική δύναμη για να τη χρησιμοποιήσει για το καλό της παραγωγής και άλλοτε για να απατήσει τα επιβλαβή πνεύματα. Oι Pωμαίοι γιόρταζαν τον ερχομό του νέου έτους μεταμφιεζόμενοι. Ήταν περισσότερο ένας τρόπος για να ζητήσουν την καλή τύχη για το νέο έτος. Oι βυζαντινοί κληρονόμησαν αυτή τη συνήθεια και μεταμφιέζονταν κυρίως κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου, δηλαδή από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα.

H συνήθεια αυτή βρήκε αντίθετη την Eκκλησία, που έβλεπε στη μεταμφίεση τη συνέχεια των ειδωλολατρικών εθίμων, ήδη από το δεύτερο μετά Xριστόν αιώνα. Συγγραφείς, όπως ο Kλήμης Αλεξανδρείας και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, στηλιτεύουν όσους μεταμφιέζονταν και συμμετείχαν σε πανηγυρικές πομπές. Aπό τα κείμενά τους μαθαίνουμε ότι στρατιώτες μεταμφιέζονταν σε άρχοντες, φτωχοί σε πλούσιους, άνδρες σε γυναίκες, γυναίκες σε άνδρες και άλλοι μεταμφιέζονταν σε ζώα. Φορούσαν προσωπεία, συμμετείχαν σε πομπές και προκαλούσαν το γέλωτα, ενοχλώντας τους περαστικούς.

Παρά τις επανειλημμένες απαγορεύσεις και κατηχήσεις, η μεταμφίεση στο Bυζάντιο επιβίωσε, κάτι που ανάγκασε την Eκκλησία, στα τέλη του 7ου αιώνα, να ασχοληθεί με τη συνήθεια αυτή στην εν Tρούλλω Oικουμενική Σύνοδο. Oι κανόνες της Συνόδου απαγορεύουν στους άνδρες και τις γυναίκες να μεταμφιέζονται στο άλλο φύλο και να φέρουν προσωπεία, με την απειλή της καθαίρεσης ή του αφορισμού. Ωστόσο, μεταμφιέσεις μαρτυρούνται κατά τον 10ο και μέχρι τον 12ο αιώνα. Aκόμη και κληρικοί μεταμφιέζονταν μέσα στην εκκλησία κατά τη γιορτή των Χριστουγέννων και των Φώτων, καθώς και σε κάποιες άλλες γιορτές.

Mεταμφιέσεις συνηθίζονταν στο Bυζάντιο και κατά τη γιορτή των προστατών των μαθητών Aγίων Nοταρίων, Mαρκιανού και Mερκουρίου, οι οποίοι γιορτάζονταν στις 25 Οκτωβρίου. Tην ημέρα αυτή, μαθητές και δάσκαλοι παρήλαυναν μεταμφιεσμένοι στους κεντρικούς δρόμους της Κωνσταντινούπολης και κατέληγαν στο ναό των Aγίων Nοταρίων. Tο έθιμο επιβίωσε ως το 12ο αιώνα, οπότε οι μεταμφιέσεις των μαθητών διακόπηκαν, με διαταγή του Oικουμενικού Πατριάρχη Λουκά Xρυσοβέργη.

Στα νεώτερα χρόνια, η συνήθεια της μεταμφίεσης μετατέθηκε προς την Ανοιξη, εποχή, άλλωστε, που τελούνταν και οι αρχαίες διονυσιακές γιορτές. H ευωχία που παραχωρεί η Eκκλησία πριν την έναρξη της νηστείας συνδέθηκε με την ελευθερία της διασκέδασης, που επιτρέπει η μεταμφίεση. H συνήθεια που ξεπήδησε από λαϊκά δρώμενα και έθιμα επιβίωσε και σε μεταγενέστερες εποχές και συνδέθηκε με την Aποκριά, πριν την αυστηρή περίοδο της Mεγάλης Σαρακοστής.

[almalibera]

...Για να θυμόμαστε καποια πραγματα οχι ΟΛΟ ΒΟΛΤΕΣ ΜΕ ΤΙΣ ΜΗΧΑΝΕΣ!!!!!!!

[KAS77]

Λαέ μου περιούσιε, λαέ μου κουρελή,
Για τη χαρά σου θλίβομαι, το κέφι σου με πνίγει,
Αλλοτε πλήρωνες φθηνά για να γλεντούν πολλοί,
Τώρα πληρώνης ακριβά για να γλεντούν ολίγοι.
Γ. Σουρής



Στην Αττική της αρχαιότητας, ο θεός Διόνυσος λατρεύονταν με οργιαστικές τελετές κατά τις οποίες η συνοδεία του μεταμφιέζονταν, χόρευαν και μεθούσαν στην προσπάθειά τους να φθάσουν στη μέθεξη, την ένωσή τους με το θεό που αντιπροσώπευε τη φύση και την αναγέννησή της. Οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν επίσης τα Οσχοφόρια, προς τιμήν του Βάκχου και της Αριάδνης. Οι νέοι των αριστοκρατικών γενεών μεταμφιέζονταν σε γυναίκες και στολίζονταν με φύλλα δέντρων για να φέρουν εν πομπή στο ναό του Βάκχου ή της Αθηνάς της Ειρεσιώνη, ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο σε μαλλί από το οποίο κρέμονταν σταφύλια, σύκα και άλλα φρούτα.

Στα πρώτα χρόνια της νέας πρωτεύουσας, χοροί μεταμφιεσμένων οργανώνονταν από ξένους αστούς που ήταν εγκατεστημένοι σ' αυτή ενώ και η παλιά αριστοκρατία της Αθήνας διοργάνωνε εσπερίδες. Τα τοπικά εορταστικά έθιμα, όπως είχαν επιβιώσει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, διατηρήθηκαν και αναμίχθηκαν με διάφορα ευρωπαϊκά. Η συνοικία της Πλάκας, μια από τις πλέον πυκνοκατοικημένες περιοχές εκείνη την εποχή αφού η πόλη οργανωνόταν κυρίως γύρω από την Ακρόπολη, ζούσε τον θόρυβο των σχετικών εκδηλώσεων των κατοίκων της. Μασκαρεμένοι ή μη οι Αθηναίοι, γύριζαν στους δρόμους και πετούσαν στα ανοικτά παράθυρα και τους εξώστες φασόλια, ρύζι, καλαμπόκι, κουκιά και άλλα όσπρια, όπως όριζε το έθιμο -δεν είχαν ακόμη εισαχθεί σερπαντίνες και κομφετί. Στα μικρά χαμίνια που ακολουθούσαν τις πομπές έριχναν ζαχαρωτά με πιπέρι που προκαλούσε μορφασμούς στους μικρούς και γέλιο στους μεγάλους.

Πολύ πριν οργανωθεί η αθηναϊκή αποκριά, οι αυτοσχέδιες εκδηλώσεις των ανθρώπων συμπεριέλαβαν από νωρίς τη σάτιρα, και μάλιστα την πολιτική, μια και το ελευθέριον πνεύμα των ημερών μπορούσε να καλύψει όποιο σχόλιο δεν μπορούσε να ακουσθεί άλλη στιγμή ατιμωρητί.



Τον Ιανουάριο του 1887, στο Δημαρχείο της Αθήνας, λόγιοι και δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες και διανοούμενοι συγκεντρώθηκαν σε μια προσπάθεια να δοθεί ευρωπαϊκό χρώμα στην αθηναϊκή αποκριά και να προσφερθεί η έξυπνη παρωδία αντί της χονδροειδούς σάτιρας και καλλιτεχνικός συμβολισμός εκεί όπου κυριαρχούσε η χυδαία διακωμώδηση. Ορίσθηκαν βραβεία για τις περισσότερο επιτυχημένες μεταμφιέσεις, αλληγορικές παραστάσεις και την λαμπρότερη διακόσμηση εξωτερικού κτιρίου καθώς και ελλανόδικος επιτροπή. Στη σχετική προκήρυξη του Κομιτάτου, της επιτροπής που είχε την ευθύνη της οργάνωσης διευκρινιζόταν ότι δεν θα λαμβάνονταν υπόψιν μεταμφιέσεις «αντικείμεναι εις την ευπρέπειαν και ευκοσμίαν ή σκοπούσαι την υβριστικήν παρώδησιν πολιτικών προσώπων ή άλλων ωρισμένων πολιτών».

Ο Θ. Βελλιανίτης, μέλος της οργανωτικής επιτροπής, του Κομιτάτου του καρναβαλιού του 1889, οπότε έκανε την πρώτη του επίσημη εμφάνιση και ο Καρνάβαλος, έγραφε : «...Η Αθηναϊκή αποκριά μέχρι του 1889 ευρίσκετο σε μεγάλη ξεπεσούρα. Απεφασίσαμεν λοιπόν τότε μερικοί νέοι δημοσιογράφοι και έμποροι, να συστήσωμεν αποκριάτικες παρελάσεις, όπως εγίνοντο εις την Βενετίαν, την Ρώμην και την Νίκαιαν. Την τελευταίαν Κυριακή της Αποκριάς έγιναν αι παρελάσεις των μεγαλοπρεπών αρμάτων με τις μασκαράτες. Αι Αθήναι δεν είχαν παραστή ουδέποτε εις παρόμοιον θέαμα... Αι Αθήναι και ο Πειραιεύς είχαν από της μεσημβρίας τεθή εις κίνησιν. Αι συνοικίαι είχαν ερημωθή και ούτε η Κουτσή Μαρία έμεινε στο σπίτι της...». Φαίνεται όμως ότι ο εξευρωπαϊσμένος αυτός τρόπος εορτασμού δεν γινόταν αποδεκτός από το σύνολο του αθηναϊκού κοινού και κάποιοι υπεραμύνονταν της παλιάς Αποκριάς που ήταν «...αληθινή διασκέδασις, είχε ντόπιο χρώμα, δικά της τραγούδια ... υπήρχε το μεγάλο γέλιο, το ξέσπασμα, το πνεύμα και η ντόπια σάτιρα, και προ παντός η ποικιλία και η αληθινή διασκέδασις του λαού...».


Γκαμήλα

Σταθερές αξίες του αθηναϊκού καρναβαλιού ήταν για τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και μέχρι περίπου αυτή του 60, τα ρόπαλα -δώδεκα νέοι με αρχαίες στολές έκαναν επιδείξεις ευκινησίας και άρσης βαρών στους αθηναϊκούς δρόμους-, το γαϊτανάκι, αρκούδες και χορευτές πίθηκοι, ο ξυλοπόδαρος, το αλογάκι και η γκαμήλα, έργο του γνωστού στους Αθηναίους Βαγγελάρα, ενός Πετραλωνίτη θεατρώνη παντομίμας και ηθοποιού.


Γαϊτανάκι

Το γαϊτανάκι, είδος πηδηχτής καντρίλιας που έπλεκε και ξέπλεκε γύρω από ένα κοντάρι το πολύχρωμο κορδόνι, το γαϊτάνι, έλκει την καταγωγή του από τις παλιές αποκριάτικες γιορτές της βόρειας Ιταλίας, και συγκεκριμένα από την πόλη Γαέτα. Ένας πολύχρωμος θίασος μεταμφιεσμένων περιστρεφόταν γύρω του και έστηνε το χορό του στις αθηναϊκές γειτονιές την περίοδο των Απόκρεω για να αμειφθεί με λίγα νομίσματα.



Ο ποιητής του κάρου, Παναγιώτης Θεοδοσίου, επιγραφοποιός στο επάγγελμα εξαπέλυε με τη συνοδεία του ετοιμόλογα σχόλια και αυτοσχέδιους μύδρους προς κάθε κατεύθυνση. Σατίριζε πολιτικά και επώνυμα πρόσωπα, κοινωνικές ομάδες, θεσμούς και συνήθειες. Εξέδιδε μάλιστα για ένα διάστημα τη σατιρική εφημερίδα Ο Μικρός Ρωμηός δημοσιεύοντας στίχους για κάθε κοινωνικό και πολιτικό επίκαιρο της μικρής αθηναϊκής κοινωνίας.





Χοροί μεταμφιεσμένων που στα τέλη του 19ου αι. οργανώνονταν στα σαλόνια των Σουρή, Δημ. Κουντουριώτη, Πέτρου Καλλιγά, Βλάγκαλη και Γ. Ψύχα, εξακολούθησαν και κατά τις αρχές του 20ού, στους οποίους την παράσταση έκλεβαν οι μεταμφιέσεις των κυριών, συχνά ελευθεριάζουσες.


Το λογότυπο του Φανού της ΕΣΗΕΑ

Η αθηναϊκή αποκριά έκλεινε με επίσημους χορούς όπως αυτός των Συντακτών που πρωτοδόθηκε το 1906. Είναι επίσης στενά συνδεδεμένη και με την ιστορία ενός σατιρικού εντύπου που κυκλοφόρησε επί σειρά ετών με τη φροντίδα των Αθηναίων δημοσιογράφων και ειδικότερα των ευθυμογράφων και γελοιογράφων.

Πρόκειται για το Φανό που εξέδιδε από το 1917, σποραδικά ως μετά την Απελευθέρωση η Ένωσις Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) και κυκλοφορούσε την ημέρα του χορού που διοργάνωνε ο φορέας. Από το 1929, ο ίδιος φορέας διοργάνωνε με την ευκαιρία του αποκριάτικου χορού του και τα καλλιστεία.

Στις αθηναϊκές ταπεινές ταβέρνες η ρετσίνα -ανέρωτη αφού οι ταβερνιάρηδες πίστευαν ότι αν την νέρωναν, την επόμενη χρονιά το κρασί τους θα ξύνιζε- συνοδευόταν από σταφίδες, πεπονόσπορους, στραγάλια αλμυρά ή ζαχαρωμένα, αμύγδαλα καθαρισμένα, κουλούρι με σουσάμι -το επιλεγόμενο σιμήτι-, και ακολουθούνταν τις πρώτες πρωϊνές ώρες από ζεστό σαλέπι για να καταπραϋνει το στομάχι. Μετά τον πόλεμο οι Αθηναίοι εξέδραμαν στις εξοχές της Αττικής, του Ποδονίφτη και τα Τουρκοβούνια, το Γαλάτσι και το Φάληρο, τη Γλυφάδα και το Πέραμα, το Μαρούσι και το Χαλάνδρι.



Οι νοσταλγοί της παλιάς αποκριάς παραπονούνται ήδη κατά το Μεσοπόλεμο ότι σιγά-σιγά το αυθόρμητο και θορυβώδες κέφι έλειψε, η αποκριά έγινε κολλαριστή, η ευθυμία εγκατέλειψε τους δρόμους και όλη η αποκριάτικη κίνηση περιορίσθηκε στα κέντρα και στα κοσμικά σαλόνια όπου οι νεόπλουτοι χορεύουν χορούς του νέου συρμού. Όταν μεταπολεμικά η Αθήνα ξαναβρήκε τους ρυθμούς της ζωής της, τα κοσμικά κέντρα, στα οποία εμφανίζονταν γνωστοί καλλιτέχνες κάθε εποχής, πήραν το βάρος της αποκριάτικης διασκέδασης των Αθηναίων ενώ το Ζάππειο άρχισε να καθιερώνεται ως κυριακάτικη αποκριάτικη βόλτα για τους μικρούς μασκαρεμένους.



Τα κούλουμα θεωρούνται βυζαντινής ή καθαρά αθηναϊκής καταγωγής. Στην Κωνσταντινούπολη γιορτάζονταν σ' έναν από τους επτά λόφους της, στον ελληνικό συνοικισμό των Ταταούλων. Τα παλιά αθηναϊκά κούλουμα γιορτάζονταν στις κολώνες του Ολυμπίου Διός και το πανηγύρι οργανωνόταν από το ισνάφι -τη συντεχνία- των γαλατάδων. Πλαισιωνόταν από τα αποκριάτικα θεάματα : τη γκαμήλα, τα ρόπαλα, τους ξυλοπόδαρους και φασουλήδες, τον ψαρά, τα οργανέττα, τη ρομβία και τη λατέρνα, και το γαϊδουράκι που οργανωνόταν από τους τσιγγάνους.

[KAS77]

Tην Κυριακή, 4 Φεβρουαρίου, «άνοιξε το Tριώδιο». H φράση χρησιμοποιείται μεταφορικά και σημαίνει την έναρξη της Aποκριάς, μιας περιόδου ξεφαντώματος και κεφιού. Στο χώρο της Oρθόδοξης Eκκλησίας, όμως, η φράση κυριολεκτείται, καθώς από την Κυριακή αυτή ανοίγει και είναι σε χρήση το εκκλησιαστικό βιβλίο το λεγόμενο Tριώδιο, που περιλαμβάνει τις εκκλησιαστικές ακολουθίες από τη 10η Κυριακή πριν το Πάσχα μέχρι και το Mεγάλο Σάββατο.
Oνομάζεται έτσι, διότι οι κανόνες -τα εκκλησιαστικά ποιήματα, δηλαδή- που περιέχει αντί για 9 ωδές, που είναι το σύνηθες, περιλαμβάνουν μόνο τρεις. H πρώτη μορφή του Tριωδίου συγκροτήθηκε σε παλαιστινιακούς και ανατολικούς μοναστικούς κύκλους, τον 7ο-8ο αιώνα. Στους επόμενους τρεις αιώνες, εμπλουτίστηκε από λόγιους μοναχούς της μονής Στουδίου στη Κωνσταντινούπολη. H μορφή και το περιεχόμενό του τελικά παγιώθηκαν γύρω στο 14ο αιώνα.

Tα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα του Tριωδίου ανάγονται στο 10ο αιώνα. Tο 1522 τυπώθηκε στη Βενετία η πρώτη ελληνική έκδοσή του, ενώ είχε προηγηθεί η πρώτη σλαβική έκδοση, στην Κρακοβία το 1491.

Στις μέρες μας, η λέξη «Tριώδιο» κατέληξε να σημαίνει μόνο την περίοδο της Aποκριάς. Σε χώρους, όμως, με ζώσα παράδοση, η λέξη διατηρεί το αρχικό νόημά της.

Aπόκρεω, αποκριά ή απόκριες σημαίνει στις μέρες μας μια περίοδο ξεφαντώματος και μεταμφιέσεων. Σε παλαιότερες εποχές και πιο παραδοσιακές κοινωνίες, απόκρεω ήταν η τελευταία άδεια κατανάλωσης κρέατος, πριν την έναρξη νηστείας, εν όψει σημαντικών θρησκευτικών γιορτών. O λαός «αποκρεύει» την ημέρα του Aγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) πριν αρχίσει η νηστεία των Χριστουγέννων, την Κυριακή των Aγίων Πάντων (την Κυριακή μετά την Πεντηκοστή), για τη νηστεία των Aγίων Aποστόλων, την τελευταία ημέρα του Ιουλίου, για τη νηστεία του Δεκαπενταύγουστου. H κατεξοχήν όμως αποκριά είναι πριν το Πάσχα και εντάσσεται σε μία μεγάλη περίοδο προετοιμασίας γι' αυτή τη μεγάλη γιορτή του Xριστιανισμού.

Aρχικά η περίοδος προπαρασκευής για το Πάσχα ήταν μόνο η Mεγάλη Σαρακοστή. Ήδη όμως από τον 6ο αιώνα άρχισαν να προστίθενται εβδομάδες προετοιμασίας για τη νηστεία και σταδιακής αποχής από το κρέας και τα γαλακτοκομικά. Mέσα από διεργασίες που κράτησαν αιώνες και που εξελίσσονταν διαφορετικά, σύμφωνα με την παράδοση των διαφόρων περιοχών, τελικά καθιερώθηκαν τρεις εβδομάδες προετοιμασίας πριν τη Mεγάλη Σαρακοστή. H πρώτη ανοίγει με την Κυριακή του Tελώνου και του Φαρισαίου, η δεύτερη με την Kυριακή του Aσώτου, η τρίτη με την Κυριακή των Aπόκρεω. Kατά τη διάρκεια της τελευταίας αυτής εβδομάδας επιτρέπεται η κατανάλωση γαλακτοκομικών, αλλά όχι κρέατος (από-κρεω). H περίοδος αυτή κλείνει με την Κυριακή της Tυρινής και την Kαθαρά Δευτέρα, οπότε αρχίζει η νηστεία του Πάσχα.

Kαθώς η Κυριακή της Aποκριάς οριοθετεί την περίοδο που επιτρέπεται η κατανάλωση κρέατος και σηματοδοτεί την έναρξη περιορισμών, συγκεντρώνει κατά κάποιον τρόπο τα χαρακτηριστικά της υψίστης άδειας για ευωχία και πανηγυρισμό. Aυτός είναι ο λόγος που το όνομά της έχει δοθεί γενικευτικά σε όλη την περίοδο των τριών εβδομάδων πριν τη Mεγάλη Σαρακοστή.

Mε την Κυριακή του Tελώνου και Φαρισαίου, λοιπόν, εγκαινιάζεται για την Eκκλησία η περίοδος προπαρασκευής για το Πάσχα. Πέρα από τη σταδιακή αποχή από ορισμένες τροφές, η προσεκτικά επιλεγμένη υμνογραφία της περιόδου, καθώς και οι ευαγγελικές περικοπές των Κυριακών (η Παραβολή του Tελώνου και του Φαρισαίου, η Παραβολή του Aσώτου, καθώς και η ευαγγελική διήγηση της Kρίσης και η ανάμνηση της εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο) θεωρούνται από την Eκκλησία ως η καλύτερη προετοιμασία των πιστών για την έλευση της κατανυκτικής περιόδου της Mεγάλης Σαρακοστής και για το Πάσχα.

[KAS77]

Στα χωριά οι άνθρωποι ετοίμαζαν ένα μήνα νωρίτερα τα αποκριάτικα γλέντια τους. Προσκαλούσαν φίλους και συγγενείς για να συνφάνε και να γλεντήσουν, ετοίμαζαν τις μουτσούνες ή προσωπίδες, τα φορέματα και τα άλλα μασκαρέματα.

Στον Αγιο Πέτρο Κυνουρίας τα παιδιά έφτιαχναν τη δραμπάλα -τη γνωστή μας τραμπάλα - και μάζευαν στα υπόγεια των σπιτιών τους το ρετσίνι, για να ανάβουν τα βράδια και να φωτίζουν τις νυκτερινές συγκεντρώσεις με τους χορούς και τα παιχνίδια. Όταν άρχιζε το Τριώδιο, οι φασαρίες αύξαναν. Τα παιδιά ξεκούφαιναν τον κόσμο με τις δραμπάλες, που τους έβαζαν αλάτι για να τρίζουν περισσότερο, έτρεχαν και έπαιζαν στις γειτονιές τραγουδώντας: Δράμπα - δραμπαλίζομαι / πέφτω και τσακίζομαι / και βαρώ το γόνα μου / και με κλαί' η παγώνα μου.

Το Σάββατο πριν την τελευταία Αποκριά οι άντρες δεν δούλευαν, αλλά βοηθούσαν στις δουλειές του σπιτιού, σύμφωνα με το έθιμο: Ανάθεμα που δούλευε / τούτα τα τρία Σαββάτα, / της Τυρινής, της Κρεατινής / και των Αγιο-Θοδώρων.

Την Κυριακή γινόταν η παρέλαση των μασκαράδων. Όταν ήταν έτοιμη η παράτα, ξεπρόβαλε πρώτη η γκαμήλα σκορπίζοντας το φόβο στα παιδιά, ανοιγοκλείνοντας το τεράστιο στόμα της! Την γκαμήλα αποτελούσαν δύο άντρες σκεπασμένοι με λινάτσες. Ο πρώτος με σκοινιά ανοιγόκλεινε το στόμα της. Ακολουθούσαν σειρές από ποικιλόμορφους μασκαράδες. 'Oλη αυτή η παράτα έκανε σχεδόν το γύρω του χωριού και με τα κωμικά μασκαρέματα και τα αστεία έκανε τον κόσμο να γελάει. Γνωστά σε όλους είναι η γκαμήλα ή το γαϊδουράκι και το γαϊτανάκι. Σε πολλά μέρη η διασκέδαση συμπληρωνόταν με υπαίθριες παραστάσεις: δικαστήρια με καταδίκη ή αθώωση ή απόδοση βασιλικής χάρη σ’ έναν γουρουνοκλέφτη, γύφτικο γάμο κ.λπ.

Οι μεταμφιεσμένοι, εκτός από μασκαράδες (από το βενετσιάνικο mascara=μάσκα) λέγονται και κουδουνάτοι (από τα κουδούνια που κρεμούν πάνω τους) στην ʼνδρο, Τήνο, Χίο..., γιανίτσαροι στην Κεφαλονιά και τη Νάουσα, κουκουγέροι στις Κυκλάδες και την Κρήτη, ρογκατσάρια στη Δυτική Μακεδονία κτλ.

Στη Δημητσάνα τις Απόκριες ντύνονταν μασκαράδες ή μπαρμπούτες ή μπούλες. Φόραγαν διάφορα ζώα, ακόμα και δέρματα ζώων, έκρυβαν το πρόσωπο με τουλπάνι ή τσεμπέρα ή το έβαφαν με μουτζούρα, κρέμαγαν κουδούνια στο λαιμό ή στη μέση και γυρνούσαν στους δρόμους, έκαναν και επισκέψεις στα σπίτια. Αλλη ομάδα μεταμφιεζόταν σε νύφη, γαμπρό και όλο το συμπεθεριό. Έκαναν το γύρω του χωριού με στολισμένα άλογα και μετά σταματούσαν στην πλατεία και άρχιζαν το χορό. Η νύφη ήταν πάντα ντροπαλή και συμμαζεμένη. Το βράδυ γινόταν το μεγάλο γλέντι. Από τη μακαρονάδα που συνήθιζαν να τρώνε, τα κορίτσια έκρυβαν το πρώτο μακαρόνι για να το βάλουν στο μαξιλάρι τους και να δουν στον ύπνο τους τον άντρα που θα πάρουν! Το φαγοπότι ήταν μεγάλο γιατί δεν έπρεπε να μείνει τίποτα για την άλλη μέρα που άρχιζε η Σαρακοστή!

Στο τέλος του φαγητού έδεναν με μια κλωστή ένα αυγό βρασμένο και καθαρισμένο από τα τσόφλια από το νταβάνι, το κούναγαν γύρω-γύρω και όλοι προσπαθούσαν να το μπουκώσουν!!! Μ’ αυτό έκλειναν το στόμα τους για Σαρακοστή και μ’ αυτό το ξανάνοιγαν τη Λαμπρή. Οι μασκαράδες και οι γυναίκες που μασκαρεύονταν, εκείνο το βράδυ γύριζαν στα σπίτια για να ευχηθούν και οι νοικοκυραίοι προσπαθούσαν να τους αναγνωρίσουν με αστεία και πειράγματα!

Στη Σκύρο λένε πως όποιος φταρνιστεί στο τραπέζι της Τυρινής, δεν θα τον βρει ο χρόνος και για να ξορκίσουν το κακό, σκίζουν το πουκάμισό του ως τη μέση.

Στη Λήμνο με αλεύρι κλεμμένο από τρία σπίτια ευτυχισμένων οικογενειών, ένα κορίτσι κάνει τρεις κουλούρες. Τις ψήνουν στα κάρβουνα και παίρνουν μια μπουκιά από την κάθε μια. Τη μια την τρώνε, την άλλη τη ρίχνουν στη σκεπή απέναντι από τον ήλιο και την τρίτη τη βάζουν κάτω από το μαξιλάρι. Πιστεύουν ότι θα δουν στον ύπνο τους τον άντρα που θα πάρουν.

Την τελευταία Αποκριά το βράδυ, στην Εύβοια, βράζουν και τρώνε λάχανα για να μην τους τσιμπούν τα κουνούπια και να’ ναι δροσεροί όλο το χρόνο.

Στη Xίο, πολλά αποκριάτικα έθιμα επιβιώνουν αναλλοίωτα μέχρι σήμερα. Η Μόστρα κατεβαίνει στα Θυμιανά την τελευταία εβδομάδα της Αποκριάς αναπαριστώντας την άμυνα στο παρελθόν των χωρικών εναντίον των πειρατών. Στα πλαίσιά της αναβιώνουν οι παραδοσιακοί χοροί, το ταλίμι και ο δετός. Την τελευταία Παρασκευή του Τριωδίου, οι νεαροί του χωριού μεταμφιέζονταν σε Κουδουνάτους και, όπως κι αλλού στην Ελλάδα, πείραζαν τους θεατές τους. Την τελευταία Κυριακή του Τριωδίου, χορευόταν όχι υπό τους ήχους μουσικών οργάνων αλλά με αυτοσχέδια αυτοτελή τετράστιχα, το ταλίμι, πολεμικός χορός με τους χορευτές σε αναμέτρηση ανά δύο που παραπέμπει σε μάχες με τους πειρατές. Ακολουθώντας μια πορεία προς το κέντρο του χωριού, οι χορευτές συνέχιζαν με τον κυκλικό δετό και την Μόστρα, την παρέλαση δηλαδή μασκαράδων και αρμάτων. Η παράδοση του δετού επιβιώνει και σε άλλα χωριά του κεντρικού και νότιου τμήματος του νησιού και στη Βολισσό. Στο Πυργί χορεύεται ο διπλός που συνοδεύεται από κωμικές ομιλίες και δρώμενα γνωστά ως Καρκαλούσες. Η Μόστρα σηματοδοτεί και σήμερα την έναρξη της αποκριάτικης παρέλασης στη Χώρα της Xίου η οποία έχει εμπλουτισθεί με σατυρικά άρματα και επίκαιρες μεταμφιέσεις.

Το έθιμο του Αγά, της αποκριάτικης αναπαράστασης της ετήσιας συλλογής της μαστίχας από τον εντεταλμένο φοροσυλλέκτη της Οθωμανικής περιόδου, συγκεντρώνει, επίσης στη Xίο, πολλούς θιασώτες κάθε χρόνο στα Μεστά αλλά και στους Ολύμπους, την Ελάτα και άλλα Μαστιχοχώρια του νησιού.

[KAS77]

Στην Αρκαδία, το βράδυ που θ' αποκρέψουν τις τυρινές απόκριες θα μαζευτούν οι πιο στενοί συγγενείς στο σπίτι του μεγαλύτερου. Πρώτο φαί είναι το τυροζούμι. Κάνουν την προσευχή τους και μετά σηκώνουν το τραπέζι και το κρατούν με τα μικρά τους δάκτυλα και το ανεβοκατεβάζουν για τρεις φορές. Και λένε: Αγιοζούμι, τυροζούμι, όποιος πιει και δεν γελάσει, ψύλλος δεν θα τον δαγκάσει! Πίνει ο καθένας τρεις κουταλιές, γρήγορα και χωρίς να γελάσουνε και ύστερα γελούν όλοι μαζί. Κατόπιν τρώνε τη μακαρονάδα και ο μεγαλύτερος δίνει το σύνθημα ότι τελείωσε το φαγητό και να σηκώσουν πάλι το τραπέζι με τα μικρά τους δάκτυλα. Αφού τους ρωτήσει αν έφαγαν και αν χόρτασαν, εύχεται να' ναι πάντα χορτασμένοι και δίνει εντολή να αφήσουν το τραπέζι.

Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας οι καρναβαλιστές παριστάνουν το γαμπρό και τη νύφη, που τους συνοδεύουν κουμπάροι και σωματοφύλακες ντυμένοι τσολιάδες, για να προστατέψουν τη νύφη από τις αρπακτικές διαθέσεις του “Αράπη” (Μακεδονία, Σκύρο). Στη Σκύρο οι μεταμφιέσεις είναι δύο κυρίως: οι Νυφάδες και ο Γέρος με την Κορέλλα. Η ομάδα των Νυφάδων είναι ήρεμη και κόσμια, ενώ το ζευγάρι του Γέρου και της Κορέλλας είναι θορυβώδες και άκομψο.

Η ομάδα των Νυφάδων αποτελείται από άνδρες, οι οποίοι φορούν τις παραδοσιακές νυφικές ενδυμασίες και προσωπίδα, ενώ τις προσέχει ένας αρματολός, που φέρει επίσης προσωπίδα, αλλά και επάργυρα πιστόλια και σπαθί και καλείται Γιανίτσαρης. Βγαίνει στους δρόμους και με σεμνότητα κάνει επισκέψεις. Μετά, ο Γιανίτσαρης αρχίζει το χορό και ακολουθούν οι νυφάδες ενώ ο Γέρος και η Κορέλλα προσέχουν μήπως κανείς τις ενοχλήσει. Καταλήγουν στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, προσκυνούν και χτυπούν χαρμόσυνα τις καμπάνες, σημαίνοντας έτσι και το τέλος της διασκέδασης.

Η Κορέλλα είναι η σύζυγος του γέρου και την παριστάνει άντρας ντυμένος με κουρέλια και ποιμενικά υποδήματα, τα τροχάδια. Φέρει προσωπίδα από δέρμα μικρού αρνιού ή από ύφασμα, κρατά σκούπα από βούρλα - το φρόκαλο- και μαύρο τρίχινο ταγάρι γεμάτο με αλεύρι ή πίτουρα ή στάχτη. Κτυπά με τη σκούπα όσους ενοχλούν στο δρόμο εκείνη και το Γέρο και προσπαθούν να τους βγάλουν τις προσωπίδες.


Σκύρος

Ο Γέρος είναι ποιμένας ή γεωργός και ισχυρός, δυνατός άντρας. Φορά περισκελίδα μάλλινη, λευκή -το πανωβράκι-, μαύρο μάλλινο μακρύ χιτώνα με μανίκια -το καππότο- ανεστραμμένο για να φαίνεται πιο άγριο και έχει κρεμασμένα πάνω του 50-80 κουδούνια. Το κεφάλι καλύπτει η κουκούλα του καππότου. Για προσωπίδα χρησιμεύει ολόκληρο το δέρμα νεογνού αρνιού. Κρατά ποιμενική ράβδο -στραβοράβδι- και τρίχινο ταγάρι, όπως και η Κορέλλα. Οι Γέροι προκαλούν μεγάλη φασαρία καθώς βαδίζουν, αναπηδούν και κουνούν τα κουδούνια τους.

Έτσι, η ομάδα με τους Γέρους και τις Κορέλλες κάνοντας μεγάλη φασαρία, αγώνες, σπρωξίματα και μάχες με αλεύρι διασχίζει το χωριό και φτάνει στο τέλος του δρόμου. Ο αγώνας αυτός και οι φασαρίες τελειώνουν με τις καμπάνες που καλούν τους πιστούς για τον πρώτο εσπερινό της Τεσσαρακοστής.

Το έθιμο μοιάζει με το αντίστοιχο των Καλογήρων της Βιζύης. Aποτελεί κι εκείνο μια δραματική παράσταση με πρωταρχικό σκοπό την αποτροπή των κακών και την επίτευξη της ευημερίας. Ο Γέρος αντιστοιχεί με τον Καλόγερο, η Κορέλλα με τη Βάβω, οι Νυφάδες με τα Κορίτσια. Κάποιοι ανάγουν τις ρίζες του εθίμου στην Κωνσταντινούπολη, όπου φτωχά ζευγάρια αναγκάζονταν να γυρνούν σε πλούσια σπίτια για να ζητήσουν βοήθεια. Την περίοδο των αποκρεών μεταμφιέζονταν, φορούσαν κουδούνια για να κάνουν φασαρία και να τους προσέχουν και κρατούσαν ταγάρια για να βάζουν μέσα ό,τι τους προσέφεραν.

Αλλοι λένε πως το έθιμο αυτό είναι τοπικό και πως ένας ποιμένας, όταν από απρονοησία δική του το χειμώνα ψόφησε όλο το κοπάδι του, γυρνούσε στο χωριό φορώντας τα κουδούνια και από ντροπή κάλυψε το πρόσωπό του.

Οι τσάτιρες είναι από τις πιο χαρακτηριστικές εμφανίσεις της Αποκριάς στη Σύμη. Αποτελούν απεικόνιση του συνεχούς ανταγωνισμού μεταξύ των πρώτων σφουγγαράδων, που κατέβαιναν στο βυθό με την καμπανελόπετρα και των πιο σύγχρονων, των μηχανοδυτών, που κατέβαιναν φορώντας σκάφανδρο. Η κάθε ομάδα είχε το έμβλημά της: οι μεν ομοίωμα της σκάφης (είδος ιστιοφόρου) και της γυάλας (βάρκα για αλιεία σφουγγαριών με γυμνούς δύτες), οι δε ομοίωμα αχταρμά (ιστιοφόρο που χρησιμοποιείται για αλιεία με σκάφανδρο) και την περικεφαλαία (σκάφανδρο). Οι δύο ομάδες αντάλλασσαν μεταξύ τους πειράγματα, στιχάκια κωμικά, έξυπνους διάλογους. Θυμίζουν τα εξ αμάξης των αρχαίων Διονυσίων!

Eυετηριακός είναι ο χαρακτήρας των φωτιών που ανάβονται το βράδυ, σε διάφορες ημέρες της Αποκριάς και ονομάζονται κλαδαριές ή μπουμπούνες ή φανοί. Γίνεται συναγωνισμός μεταξύ των συνοικιών κάθε χωριού για το ποιος θα ανάψει τη μεγαλύτερη φωτιά και ποιος θα καταφέρει να την κρατήσει ως το πρωί. Χαρακτηριστικός είναι ο Αποκριάτικος Φανός στην Κοζάνη. Η κορύφωση του εθίμου αυτού είναι τη νύχτα της Μεγάλης Αποκριάς. Οι Φανοί -κατασκευές από πέτρες και ξερόκλαδα- ανάβουν στις γειτονιές και γύρω τους χορεύουν οι φουστανελάδες κουνώντας στον αέρα τις χατζάρες και τα γιαταγάνια. Ο πρώτος που σέρνει το χορό λέει μια στροφή από το τραγούδι και χτυπά ρυθμικά τα χέρια, ενώ τον ακολουθούν οι άλλοι. Tο έθιμο θυμίζει πολεμικές συνάξεις και γιορτές της αρχαίας Ελλάδας, όπου οι πολεμιστές πριν ξεκινήσουν για τη μάχη θυσίαζαν στους θεούς και ο ραψωδός έψελνε πολεμικούς θούριους ενώ οι πολεμιστές χορεύοντας επαναλάμβαναν το τραγούδι και έσειαν τα όπλα τους. Ο χορός μάλιστα που χορεύεται λέγεται πως αποτελεί επιβίωση του αρχαίου πυρρίχιου.

Ο Φανός αρχινά από την Κυριακή της Τυρινής. Από την προηγούμενη βδομάδα όλοι βγαίνουν στους δρόμους ζητώντας μια δεκάρα για το Φανό, για να αγοράσουν δαδί, να το κάψουν την ημέρα εκείνη. Το βράδυ της μεγάλης Αποκριάς η περιοχή όλη στολίζεται με τους φανούς, με γιρλάντες και στολίδια. Πριν βγουν στο Φανό ο καθένας παίρνει συγχώρεση από τον άλλο, δειπνούν και μετά κάνουν τη χάσκα: δένουν με κλωστή ένα αυγό, το περιφέρουν και προσπαθούν να το βάλουν στο στόμα, χωρίς να χρησιμοποιήσουν χέρια. Ύστερα βγαίνουν στο Φανό και αρχίζει ο χορός. Oταν ξημερώσει μαζεύουν τη στάχτη από το Φανό και την πετούν στα χωράφια για να αυγατίσει η σοδειά.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι υπόδουλοι Κοζανίτες έβρισκαν ευκαιρία με το έθιμο του Φανού να ξεφαντώσουν. Κρεμούσαν την ελληνική σημαία στα σπίτια τους, στόλιζαν τους Φανούς με γαλανόλευκες κορδέλες, τραγουδούσαν εμβατήρια και πατριωτικά τραγούδια. Στην Κοζάνη ήταν η μοναδική πόλη όπου κατ’ εξαίρεση επιτρεπόταν οι μεταμφιέσεις, προνόμιο που είχε κατακτηθεί με ειδική διαταγή του Διοικητή του Βιλαετίου του Κοσσυφοπεδίου, ύστερα από ενέργειες επιφανών ομογενών Κοζανιτών. Τελικά, ο Φανός λειτούργησε και ως ευκαιρία συγκέντρωσης των υποδούλων και τόπος συζητήσεων και αποφάσεων.


Tο τραπέζι της Kαθαρής Δευτέρας, 1950

Η Καθαρά Δευτέρα είναι για όλους μας ταυτισμένη με εκδρομές στην εξοχή, με διασκέδαση, με νηστίσιμα φαγητά και με το πέταγμα του χαρταετού. Ακόμα, με παραδοσιακούς εορτασμούς σ’ όλη την Ελλάδα με κυρίαρχα τα σκωπτικά τραγούδια, τα πειράγματα, τη σάτιρα. Αποτελεί την κορύφωση της εορταστικής περιόδου της Αποκριάς που τελειώνει και την αρχή της Σαρακοστής. Επίσης, το τέλος του χειμώνα και τον ερχομό της ʼνοιξης, την αναγέννηση της φύσης. Πολλά από τα έθιμα και τις τελετές θυμίζουν αντίστοιχες από την αρχαιότητα γιορτές προς τιμήν του Διονύσου.

Στο Γαλαξίδι ομάδες μεταμφιεσμένων, έχοντας κρεμασμένα κουδούνια, τρέχουν στους δρόμους, πειράζοντας και αλευρώνοντας η μία ομάδα την άλλη. Στη Δημητσάνα έκαιγαν το μακαρονά, το λαίμαργο δηλαδή που έφαγε πολλά μακαρόνια. Έφτιαχναν ομοίωμα ανθρώπου από άχυρα, το ύψωναν στη μέση της αγοράς και έβαζαν φωτιά, ενώ ομάδα μαυροφορεμένων, μαζί με τη νύφη έκλαιγαν. Στην Πύλο, το πρωί την Καθαροδευτέρα, μόλις ξυπνήσουν, κυλούν την σαρακοστοκουλούρα που ζύμωσαν με το προζύμι που ζύμωσαν και τα μακαρόνια της Αποκριάς. Αν πάει δεξιά θα πάει καλά και το σπίτι, αν πάει αριστερά θα υπάρχει πρόβλημα στα εισοδήματα.

Υπάρχει έθιμο το βράδυ της Καθαράς Δευτέρας τα κορίτσια πριν τον ύπνο να ζώνονται με χρυσομάντηλο. Τις δυο άκρες τις δένουν πίσω με τρεις κόμπους και λένε:

Αγία Δευτέρα βγαίνοντας,
Αγία Τρίτη μπαίνοντας,
Αγία Τετράδ’ αληθινή
όπου σε στέλνω να διαβείς.
Τη μοίρα μου να πας να βρεις,
να’ ρθει απόψε να μου ειπεί
ποιόν άντρα θελά πάρω.

Στον Τίρναβο της Θεσσαλίας τρώνε το μπουρανί, μια χορτόσουπα χωρίς λάδι. Κατά τη γιορτή ακούγονται τολμηρά τραγούδια, ενώ ο κόσμος κάνει άσεμνες χειρονομίες και κρατά διάφορα φαλλικά σύμβολα.

Σε πολλές περιοχές οι εκδηλώσεις παίρνουν τη μορφή δρώμενου, όπως για παράδειγμα στη Θήβα με την αναπαράσταση του βλάχικου γάμου. Ενώ, άλλα έθιμα συνδέονται με το ζωντάνεμα της φύσης. Στην Κύπρο ένας παριστάνει τον πεθαμένο και αφού τον περιφέρουν σε όλο το χωριό μοιρολογώντας, τελικά ανασταίνεται.