Κρυφό Σχολειό και σύγχρονη ιστοριογραφία:

[tai]

Αντιγράφω από το www.edra.gr ένα ακόμη ωραίο άρθρο, ενάντια στην πολεμική που γίνεται κατά της Εκκλησίας και του ρόλου της επί τουρκοκρατίας.

Ο συγγραφέας είναι Φ. Ανδρέου




Κρυφό Σχολειό και σύγχρονη ιστοριογραφία: Ανατομία μιας στρατευμένης απομύθευσης

(Αφιερωμένο στην επέτειο της Άλωσης)



Το κρυφό σχολειό υπήρξε μια απ' τις πιο αυτονόητες αλήθειες των παιδικών μας χρόνων. Από τις αλήθειες εκείνες που γέμιζαν ταυτόχρονα τις παιδικές ψυχές μας και με ένα πλήθος από ενοχές, επειδή εμείς τα είχαμε όλα και όμως αδιαφορούσαμε για το σχολείο μας και τα διαβάσματά μας, ενώ τα παιδάκια στην τουρκοκρατία πήγαιναν νύχτα να μάθουν γράμματα στον τάπεινο καλόγερο κρυφά και με κίνδυνο της ζωής τους!


Τώρα μας λένε οι ειδικοί ιστορικοί, καθηγητές πανεπιστημίου οι σπουδαιότεροι εξ αυτών, και ερευνητές της Ακαδημίας Αθηνών, πως το κρυφό σχολειό δεν ήταν τίποτε άλλο, παρά ένας μύθος. Ένας μύθος που καλλιεργήθηκε στα πλαίσια της εθνικιστικής ρητορικής από την κυρίαρχη ιδεολογία, για να στηρίξει το ιδεολογικό της οικοδόμημα και κυρίως την εκκλησία, η οποία αποτελεί έναν από τους κυριώτερους μοχλούς για την στήριξης και τη διάδοση της κυρίαρχης ιδεολογίας.


Ως βασικά και “ατράνταχτα” επιχειρήματα για την απομύθευση του κρυφού σχολειού προβάλλεται η υποτειθέμενη έλλειψη οποιασδήποτε μαρτυρίας για την ύπαρξή του, και η απόδειξη της δημιουργίας του κατά τον 19ο αι. ως ένα από τα εθνικά μας ιδεολογήματα, ένα από τα κυρίαρχα ζωτικά ψεύδη του νεοελληνικού κρατιδίου, απαραίτητα για την ύπαρξη και τη διαιώνισή του.


Κυρίαρχο ρόλο σ' αυτήν την άσπλαχνη για την παιδική μας ψυχούλα απομύθευση (ή μήπως λυτρωτική...) έπαιξε η έκδοση της μελέτης του καθηγητή της νεοελληνικής φιλολογίας στο ΑΠΘ, μακαριστού τώρα, Άλκη Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997.


Το κρυφό σχολειό, μας λένε οι προοδευτικοί απομυθευτές του, δεν υπήρξε ποτέ, γιατί δεν υπήρξε ποτέ και κανένας λόγος για να υπάρξει. Και αυτό επειδή “Ποτέ ο Τούρκος, ο αγράμματος δε μπόδισε το Χριστιανό γράμματα να μαθαίνη, και μονάχα πολύ σπάνια έμπαινε στη μέση να χωρίζη τους δασκάλους άμα πιανόνταν από τα μαλλιά και γινόνταν σκάνταλο με τα μεγάλα τους σκολειά”.1 “Οι Τούρκοι ποτέ δεν απαγόρεψαν τα σχολεία”.2 Και “...όχι μόνο δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη κρυφών σχολειών, αλλά ίσα ίσα όλα δείχνουν πως ήταν ελεύθερη η εκπαίδευση”..3 “Η αδιαφορία των Οθωμανών για τη μόρφωση και η σχετική ανεκτικότητα έναντι των υποδούλων επέτρεψε την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξή τους και τη λειτουργία εκπαίδευσης, στοιχεία που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού”.4 Άρα; Μύθος το κρυφό σχολειό!5 Ο οποίος “καταρρίπτεται καθώς δεν υπάρχει καμία μαρτυρία από την εποχή της τουρκοκρατίας που να αφήνει περιθώρια για παρόμοιες υποθέσεις”.6


Και ποιός τον έφτιαξε αυτόν τον μύθο; Με μια λέξη: Η εκκλησία (δηλαδή η ιεραρχία, γιατί Εκκλησία είμαστε όλοι μας).7


Καταρχήν: αν το κρυφό σχολειό είναι μύθος, είναι αλήθεια πως αυτόν τον “μύθο” τον δημιούργησε η εκκλησία; Ο προσεκτικός Α. Αγγέλου όταν αναφέρεται στις απαρχές, στις καταβολές αυτού του “μύθου”, μας εκπλήσσει και μάλιστα εντυπωσιακά: Ο “μύθος” του κρυφού σχολειού όχι μόνον δεν δημιουργήθηκε από την εκκλησία, αλλά είναι γνήσιο προϊόν του ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ, καθώς ο πρώτος που τον αναφέρει, και κατά τον Αγγέλου τον δημιουργεί, είναι ο Στέφανος Κανέλλος, ένας από τους πλέον εκλεκτούς του νεοελληνικού διαφωτισμού!8 Το κρυφό σχολειό δεν είναι τίποτε άλλο παρά δημιούργημα της ρομαντικής πλευράς του νεοελληνικού διαφωτισμού!9


Για να καταλάβουμε το μέγεθος της παραπληροφόρισης που αναπαράγεται από την προοδευτική διανόηση και δημοσιογραφία, θα αναφέρουμε την περίπτωση του Ιού της Ελευθεροτυπίας,10 ο οποίος κακίζει όσους δεν διάβασαν τη μελέτη του Αγγέλου. Και όμως αυτή η ίδια αυτή στήλη αναπαράγει χωρίς κανέναν δισταγμό ή ενδιασμό το ιστορικό ψεύδος ότι το κρυφό σχολειό είναι μύθος που δημιουργήθηκε από την Εκκλησία για να ενισχύσει το γόητρό της.11 Ένα ιστορικό ψεύδος που ισοπέδωσε και κυριολεκτικά κονιορτοποίησε η μελέτη του Αγγέλου, στην οποία ομνύει κάθε προοδευτική και αντισκοταδιστική διάνοια. Το ίδιο κάνουν και όλοι οι άλλοι προοδευτικοί διανοούμενοι, όταν επιχαίρουν για την κατάρευση αυτού του τόσο ενοχλητικού μύθου!


Όμως είναι μύθος το κρυφό σχολειό; Είναι ένα τελικά ένα προσωπικό δημιούργημα του διαφωτιστή Κανέλλου; Δεν υπάρχει καμμία μαρτυρία για την ύπαρξή του από την εποχή της Τουρκοκρατίας; Είναι λοιπόν μια απάτη που επιτέλους η επιστήμη κατάφερε να την ξεσκεπάσει; Και ήταν πράγματι τόσο ελεύθερη η λειτουργία των ελληνικών σχολείων κατά την τουρκοκρατία, ώστε να καθίσται η ύπαρξη του κρυφού σχολείου απόλυτα περιττή και άχρηστη;


Μπαίνοντας στο κύριο μέρος της εργασίας μας, είναι πλέον καιρός να απομυθεύσουμε τους απομυθευτές του κρυφού σχολείου. Η προοδευτική ιστοριογραφία του τόπου μας κάνει, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, αυτό ακριβώς για το οποίο κατηγορεί με τον πιο απότομο τρόπο όλους τους άλλους. Παραποιεί την ιστορική αλήθεια και δημιουργεί αρνητικούς εθνικούς μύθους, προκειμένου να προωθήσει τα κυρίαρχα ιδεολογικά της σχήματα, αδιαφορώντας για

[tai]

το κακό που προκαλεί στην επιστήμη και την έρευνα. Η προοδευτική ιστοριογραφία είναι στρατευμένη, και γι' αυτό απόλυτα αντιεπιστημονική και, όπως είναι φυσικό, βαθιά σκοταδιστική και μεσαιωνική. Κλασσικό παράδειγμα για τον ισχυρισμό μου αυτόν είναι το θέμα του κρυφού σκολειού και η περίφημης μελέτη του Α. Αγγέλου.


Ο Αγγέλου έχει έναν και μόνον στόχο, ο οποίος είναι απόλυτα αντιεπστημονικός: Να περάσει στο συλλογικό συνειδητό πως το κρυφό σχολείο είναι μύθος. Και ότι η μελέτη του είναι μια επιστημονική μελέτη. Τίποτε από τα δύο δεν ισχύει. Η μελέτη του είναι μια καθαρά στρατευμένη μελέτη, στερημένη από οποιονδήποτε επιστημονικό χαρακτήρα. Και αυτό γιατί απουσιάζει τελείως η αναφορά και, πολύ περισσότερο, η συζήτηση της αντίθετης άποψης. Δηλαδή λείπει η επιστημονική συζήτηση, στοιχείο συστατικό της ίδιας της έρευνας. Γι' αυτό και είναι απόλυτα φυσικό για μια τέτοια μελέτη να μην έχει πίνακα βιβλιογραφίας (τι χρειάζεται άλλωστε.


Κατ' αρχήν, αναφέρει ρήτα πως δεν έχουμε καμμία μαρτυρία, έστω και έμμεση, για το κρυφό σχολειό από την εποχή της τουρκοκρατίας.12 Όμως, ο ίδιος παραδέχεται πως η παλαιότερη μαρτυρία γι' αυτό είναι από το 1825! Και αναρωτιέται κανείς: Το 1825 δεν εντάσσεται στην εποχή της τουρκοκρατίας; Και από ποιον προέρχεται η μαρτυρία αυτή; Από έναν γερμανό, τον C. Iken, ο οποίος στο έργο του Leucothea ανάφερόμενος στην παιδεία επί τουρκοκρατίας λέει πως επειδή οι Τούρκοι απαγόρευαν τα σχολεία, οι Έλληνες έφτιαχναν σχολεία ΚΡΥΦΑ (κρυφίως). Ό Αγγέλου μας λέει πως ο C. Iken χρωστάει τη μαρτυρία του στον Κανέλλο, ο οποίος τον ενημέρωσε σχετκά με επιστολές του το 1822 (!). Αλλά, ο Αγγέλου δεν μας λέει ούτε από που γνωρίζει πως η μόνη πηγή του Iken για το θέμα αυτό ήταν ο Καννέλος, αλλά ούτε και τις επιστολές του Κανέλλου προς τον Iken μας παραθέτει, για να δούμε τι ακριβώς ανέφερε ο Κανέλλος προς τον Γερμανό φιλέλληνα. Και, τέλος, θεωρεί πως τα όσα λέει ο Κανέλλος (δηλαδή ο Iken), είναι προσωπικοί του συλλογισμοί και όχι ιστορική μαρτυρία, άρα δεν πρέπει να τα λαμβάνουμε υπ' όψη μας! Δηλαδή κατά τον Αγγέλου ο Κανέλλος ψεύδεται εν γνώσει του, μόνον και μόνο για να προκαλέσει στον Iken αισθήματα συμπάθειας για την ελληνική επανάσταση.


Επαναλαμβάνω, όμως, για να μην το ξεχνάμε: Η μαρτυρία αυτή, του 1825!, προέρχεται από τον C. Iken, και όχι από τον Κανέλλο. Τι έλεγαν οι επιστολές του Κανέλλου δεν το γνωρίζουμε, γιατί ο Αγγέλου δεν μας τις παραθέτει. Γνωρίζουμε μόνον τα όσα λέει ο Iken.


Και εδώ μπορεί κανείς να αναρωτηθεί: Μα ο Γερμανός μελετητής είχε πράγματι ως μοναδική πηγή του τον Κανέλλο; Τι μας υποχρεώνει να δεχτούμε πως τα όσα αναφέρει ο Iken τα γνωρίζει αποκλειστικά και μόνο απ' αυτόν; Το πιθανότερο είναι να δεχτούμε πως είχε συλλέξει και άλλες σχετικές πληροφορίες και μαρτυρίες, από διαφορετικές πηγές, τις οποίες αξιολόγησε με το αυστηρό γερμανικό του πνεύμα, και έτσι έγραψε τα όσα έγραψε στο έργο του σχετικά με το κρυφό σχολείο.


Επιπλέον, γιατί πρέπει να πιστέψουμε πως και ο Κανέλλος είπε εν γνώσει του ένα τόσο μεγάλο ψέμα; Δεν είναι πιο λογικό να δεχτούμε πως ανέφερε κάτι που γνώριζε άμεσα ο ίδιος ότι είναι αληθινό; Μια γνώση που την είχε αποκτήσει όχι από κάποιες άλλες πηγές, αλλά από τις ίδιες τις εμπειρίες του και τα προσωπικά βιώματά του. Το κρυφό σχολείο ο Κανέλλος το ήξερε από “μέσα” και δεν χρειαζόταν να το πλάσσει με τη φαντασία του, ούτε να ακούσει απλώς γι' αυτό, διότι γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα στο σκοτάδι της τουρκικής σκλαβιάς, την οποία τόσο προσπαθούσε να αποτινάξει από την πατρίδα του.


Αλλά είναι η μαρτυρία του Κανέλλου η μόνη μαρτυρία για το κρυφό σχολειό;


Όχι, φυσικά. Ο Νικόλαος Δραγούμης, εκλεκτό παιδί του νεοελληνικού διαφωτισμού κι αυτός, , γράφει για τον πατέρα του Μάρκο (1770-1854) στο περιοδικό «Πανδώρα» του μηνός Ιανουαρίου 1855 (τόμος Ε’, σελ. 450 κ.ε.): «ως εάν έφερε μεγαλόσταυρον εις τον λαιμόν και ταινίαν εγκάρσιον εις το στήθος, εκαυχάτο πάντοτε ο πατήρ μου ότι εδάρη υπό του οθωμανού χάριν των ελληνικών γραμμάτων». Και προσθέτει: «Ουχί μόνον κοπιώντες, αλλά και ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΝΤΕΣ εσπούδαζον οι πατέρες ημών γράμματα. Έκαστος των Τούρκων και ο έσχατος, ως γνωστόν, είχε το δικαίωμα να τυραννεί, να φορολογεί και να φονεύει τους οπαδούς του Χριστού. Επειδή δε τα σχολεία διήγειραν τας υποψίας αυτών και κατέστρεφον παντοιοτρόπως, και διδάσκαλοι και μαθηταί εσοφίζοντο παντοίους επίσης τρόπους δια να αποφεύγωσιν την οργήν των. Και οσάκις συνήρχοντο εις το σχολείον, εις εξ αυτών ιστάμενος πλησίον του παραθύρου ως κατάσκοπος έστρεφεν ανήσυχος πανταχού το βλέμμα και έδιδεν προς τους άλλους την είδησιν ότι έβλεπεν οθωμανόν ερχόμενον μακρόθεν…» (Κωνσταντίνου Γανωτή, φιλολόγου: «Το Κρυφό Σχολειό και ποιους Ενοχλεί», ΕΚ ΠΕΤΡΑΣ, Αγ. Νικόλαος Κρήτης, σελ. 1224).


Αλλά, γιατί να πάμε τόσο πίσω; Κρυφά σχολειά υπήρχαν και τον 20 αι. στις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Πολύτιμη είναι η παρακάτω μαρτυρία: Ο Γάλλος δημοσιογράφος Rene Puaux (Πυώ) περιηγήθηκε την Ήπειρο το 1913, αμέσως μόλις απελευθερώθηκαν τα εδάφη αυτά από τον ελληνικό στρατό. Συνομιλώντας με Έλληνες Ηπειρώτες, οι οποίοι για πρώτη φορά απηλλάγησαν από τον τουρκικό ζυγό, μαθαίνει έκπληκτος και τα εξής: «Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κωνσταντινούπολη. Η Ελληνική Ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα. Χωρίς βιβλία, χωρίς τετράδια ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα Πατρίδα, διδασκόταν τον Εθνικό της Ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Μία ακριτομυθία, μια καταγγελία ήταν αρκετή. Δεν είναι συγκινητικό, αυτά τα διακόσια μικρά αγόρια και τα διακόσια πενήντα κοριτσάκια να δέχονται τις επιπλέον ώρες των μαθημάτων (στην ηλικία, που τόσο αγαπούν τα παιχνίδια), να συζητούν για την Ελλάδα και επιστρέφοντας στις οικογένειές τους με τα χείλη ραμμένα να κρατούν τον ενθουσιασμό μυστικό στην καρδιά;»: Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος, Αθήνα χ.χ., σ. 126.13

[tai]

Αλλά αφού οι Τούρκοι έπετρεπαν τα σχολεία, πως μπορούσαν να υπάρχουν κρυφά σχολειά, τι νόημα θα είχε κάτι τέτοιο; Η προοδευτική (παρα-)ιστοριογραφία, με πρώτον τον Αγγέλου, μας διαβεβαιώνει πως “Οι Τούρκοι δεν ενδιαφέρονταν για την εκπαίδευση. Τα σχολεία καθ' όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν φανερά και λειτουργούσαν σε αρκετές πόλεις, χωρίς προβλήματα από τους Τούρκους. Δεν υπήρχε, λοιπόν, λόγος για κρυφά σχολειά. Καμιά ιστορική μαρτυρία της εποχής δεν κάνει λόγο για κρυφά σχολειά ή για απαγόρευση της λειτουργίας σχολείων από τους Τούρκους”.14 “Η επιστημονική έρευνα διαθέτει πλήθος τεκμηρίων για τη λειτουργία σχολείων. Έτσι, σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας γνωρίζουμε κατά καιρούς δεκάδες σχολεία –στοιχειώδη, μεσαία ή ανώτερα- σε όλο το γεωγραφικό πλάτος και μήκος του ελληνικού χώρου, που λειτουργούσαν ανεμπόδιστα, καθώς και δεκάδες δασκάλων, μαθητών, χορηγών σχολείων και εγγράφων σχετικών με την εκπαίδευση”.15


Μα είναι έτσι τα πράγματα;


Μας λέει ο Αγγέλου πως στο έργο του Crusius, Turcograecia, 1584, δεν βρήκε καμμία μαρτυρία για το κρυφό σχολειό. Όμως, αν έψαχνε λίγο καλύτερα, θα έβρισκε μια πολύ αρνητική μαρτυρία γι' τη θεμελιώδη θέση του, ότι οι Τούρκοι δεν εδίωξαν την ελληνική παιδεία και τα σχολεία που θα μπορούσαν να την προσφέρουν: «Ορώ δε νυν μετοικήσαντα πάντα τα αγαθά από των ελληνικών τόπων και οικήσαντα εν υμίν, ή τε σοφία και αι των μαθημάτων επιστήμαι, αι τέχναι αι άριστοι, η ευγένεια, ο πλούτος, η παίδευσις και ο λοιπός των χαρίτων χορός. Ελληνικών δε χαρίτων το κλέος βαρύς ώλεσεν αιών» γράφει ο Θεόδωρος Ζυγομαλάς τον 16ο αιώνα προς τον Crusius: Crusius, Turcograecia, 1584, σελ. 94. Ένας “βαρύς καιρός” κατέστρεψε από την Ελλάδα τη δόξα της ελληνικής χάρης, κατά τον Ζυγομαλά. Λέτε να ήταν παγωμένος βοριάς από τη Σιβηρία;;;


Αλλά και πολύ μετά, σε μια εποχή που κατά τον Αγγέλου ο Ελληνισμός εσφιζε απο παιδεία(!) μας λέει ο Αγ. Κοσμάς ο Αιτωλός: “Δεν βλέπετε οπού αγρίεψε το γένος μας από την αμάθειαν και εγίναμε ως Θηρία;”: Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Διδαχές.


Και για να απαλλαγούμε μια και καλή από τον επιστημονικό μεσαίωνα στον οποίον θέλουν να μας βουλιάξουν οι προοδευτικοί ιστορικοί, θα αναφέρθουμε στην κατάσταση της παιδείας επί τουρκοκρατίας όπως την περιγράφει ο παγκόσμιας εμβέλειας ιστορικός S. Runciman. Σύμφωνα λοιπόν με τον Άγγλο ιστορικό, μπορεί να μην υπήρξε ποτέ μια γενική απαγόρευση των σχολείων από τον Σουλτάνο, την παιδεία όμως τη δίωκαν πολλοί τοπικοί κυβερνήτες στις επαρχίες. Και το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν στη Μ. Ασία. Κρατήστε το αυτό, θα μας χρειαστεί παρακάτω.


Λέει κατά λέξη ο Runciman: “Στην Μ. Ασία φαίνεται πως δεν υπήρχαν ΣΧΕΔΟΝ ΚΑΘΟΛΟΥ ελληνικά σχολεία. Ο Thomas Smith στο τέλος του 17ου αι. σημειώνει πως οι τουρκές αρχές στις ασιατικές επαρχίες ήταν πολύ λιγότερο ανεκτικές από αυτές στις ευρωπαϊκές.”.16


Είναι αυτό ακριβώς που δεν κατάλαβε ο Αγγέλου όταν προσπαθεί να βγάλει σκάρτη τη μαρτυρία του Ν. Δραγούμη, θεωρώντας την ως απλό ρητορικό πυροτέχνημα. Όμως ο Ν. Δραγούμη δεν κάνει τίποτε άλλο από το να λέει ότι ακριβώς και ο Thomas Smith, ότι δηλαδή στη Μ. Ασία δεν υπήρχε παρά ελάχιστος αριθμός μαθητών και σχολείων.17 Αυτό ο Αγγέλου το χαρακτηρίζει ως εντελώς νεόκοπη εκδοχή!18 Αλλά αν ο Αγγέλου λειτουργούσε ως επιστήμονας, και όχι ως ιδεολογικός ινστρούχτορας, θα είχε διάβασει τον Runciman και θα ήξερε πως αυτή η “νεόκοπη εκδοχή”, δηλαδή ο διωγμός της παιδείας ειδικά από τους Τούρκους διοικητές της Μ. Ασίας, αναφέρεται ήδη από τον Thomas Smith στο τέλος του 17ου αι! Τόσο νεόκοπη!


Από όσα αναφέραμε μόλις παραπάνω μπορούμε να καταλάβουμε και το πόσο αξιόπιστη είναι και μία ακόμη μαρτυρία:


«Εκ των πολλών της Ανατολής χωρών, αίτινες επέπρωτο να καταπλακώθωσιν υπό την βαρείαν πλάκα της βαρβαρότητος και της αποξενώσεως παντός εθνικού χρήματος, πρωτίστως έλαβε δυστυχίαν να είναι η Μικρά Ασία ως πρωιμότερον απολέσασα την προγονικήν γλώσσαν και τα παρεπόμενα αυτή εθνικά αγαθά. Ακόμη και περί τα μέσα του ΙΗ΄ αιώνος (1750) ουδαμού της Μικράς Ασίας υπήρχον σχολεία εκτός της Σμύρνης και της Καισαρείας. Πανταχού της Μικράς Ασίας γενική υπήρχεν αμάθεια και άγνοια των εν τοις ναοίς αναγιγνωσκομένων, άπερ κατά πατροπαράδοτον μόνον συνήθεια ήσαν εν χρήσει» (Δανιήλογλου, Πρόδρομοι της Αναγεννήσεως, Κωνσταντινούπολις 1865, σελ. 2-3).


Και αυτό γιατί, όπως παρατηρεί και πάλι ο Runciman:


“Αν και η Υψηλή Πύλη ποτέ δεν ανακατεύτηκε με την Πατριαρχική Ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη, οι επαρχιακοί διοικητές μπορούσαν να είναι όσο καταπιεστικοί ήθελαν. Και πολλοί από αυτούς θεωρούσαν την εκπαίδευση των μειονοτήτων ως το περισσότερο ανεπιθύμητο πράγμα... Τα σχολεία χρειάζονταν χρήματα. Και το πατριαρχείο ήταν πάντοτε στενεμένο από χρήματα... Είναι απίθανο ότι οι Τούρκοι θα επέτρεπαν ποτέ στην Εκκλησία να μαζέψει αρκετά χρήματα για να ιδρύσει πολλά σχολεία. Αλλά, ακόμη κι αν βρισκόταν χρήματα, είναι εξαιρετικά αμφίβολο το αν οι τουρκικές αρχές στις επαρχίες θα επέτρεπαν να λειτουργούν ελληνικά σχολεία σε ευρεία κλίμακα. Δεν υπήρξε ποτέ καμμιά επίσημη απαγόρευση. Αλλά τα σχολικά κτίρια μπορούσαν να δημευθούν και οι μαθητές να σταλούν σπίτια τους, έτσι ώστε στο τέλος να μην αξίζει να συντηρούνται τα σχολεία”.19


Και για να δώσουμε τη χαριστική βολή στην προοδευτική παραεπιστήμη, κλείνουμε με το εξής.


Ο Αγγέλου, θέλοντας να δικαιολογήσει το πως ο Κανέλλος, ένας τόσο εκλεκτός διαφωτιστής, έκανε ένα τέτοιο πράγμα, να φτιάξει τον μύθο ότι δήθεν οι Τούρκοι καταδιώκαν την παιδεία και τα σχολεία των Ελλήνων, λέει: “Η περίπτωση του

[tai]

Κανέλλου δεν πρέπει να εκφράζει το σύνολο” (του Διαφωτισμού). Υπάρχει και η άλλη πλεύρα, η πλευρά του Κοραή. Και αυτό γιατί το ρεαλιστικό πνεύμα του δεν θα του επέτρεπε ποτέ να ξεφύγει από την πραγματικότητα και να πάει στην έξαρση που προαναγγέλει το ρητορικό στοιχείο. Έτσι, οι επίγονοι του Κοραή όσο πιο πολύ απομακρύνονταν από αυτόν, τόσο πιο πολύ θα παραποιούσαν το ιστορικό παρελθόν.20 Δηλαδή, Κοραής και ρητορική παραποίηση της ιστορίας είναι δύο τελείως και πλήρως ασύμβατα μεταξύ τους πράγματα.


Άρα, ότι λέει ο Κοραής είναι η ψυχρή ρεαλιστική ιστορική αλήθεια. Είπαμε: Είναι αδύνατον να παρασυρθεί στο ρητορικό ψέμα!


Για να δούμε λοιπόν τι λέει ο Κοραής, ο πάντοτε ψυχρός και ρεαλιστής, για τους Τούρκους, και για το πόσο ανεκτικοί ήταν με τους Έλληνες στο θέμα της παιδείας.


Παραθέτω τις τρεις πρώτες στροφές από ένα “άσμα” του Κοραή, και κλείνω. Είναι άλλωστε υπέροχο:




Κοραής Αδαμάντιος




Άσμα Πολεμιστήριον




Α


Φίλοι μου συμπατριώται,
Δούλοι νά 'μεθα ώς πότε
Tων αχρείων Mουσουλμάνων,
Tης Eλλάδος των τυράννων;
Eκδικήσεως η ώρα
Έφθασεν, ω φίλοι, τώρα•
H κοινή ΠATPIΣ φωνάζει,
Mε τα δάκρυα μας κράζει:
«Tέκνα μου, Γραικοί γενναίοι,
Δράμετ' άνδρες τε και νέοι•
K' είπατε μεγαλοφώνως,
Eίπατε τ' όλοι συμφώνως,
Aσπαζόμεν' είς τον άλλον
M' ενθουσιασμόν μεγάλον:
Έως πότ' η τυραννία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA».




Β
Mε μεγάλην αφροσύνην
Tων Γραικών και καταισχύνην,
Tούρκος, φευ! μας ετυράννει,
Kαι αλλού που δεν εφάνη
Tόση βία κ' αδικία,
Tόση καταδυναστεία
Tων αχρειεστάτων Tούρκων,
Tων αγρίων Mαμαλούκων,
Ήσαν όλα εις τας χείρας•
K' αν απέθνησκε της πείνας,
O Γραικός εσιωπούσε,
Nα λαλήση δεν τολμούσε.
Έως πότε Mουσουλμάνους
Yποφέρομεν τυράννους;
Έως πότε η δουλεία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!


Γ.
Πού νυν τέχνη; Πού 'πιστήμη;
Πού Γραικών η τόση φήμη;
ΚΑΤΗΡΓΗΘΗΣΑΝ, φευ! ΌΛΑ• (!!!!!!!!)
K' αντ' αυτών πάσχομεν τώρα
Mουσουλμάνων τυραννίαν,
ΑΜΑΘΙΑΝ και πτωχείαν,
Bάσανα, μόχθους και πόνους,
Mάστιγας, σφαγάς και φόνους,
Kαι ξενιτευμόν ΠATPIΔOΣ,
Στερευμόν πάσης ελπίδος.
Όλ' αυτά συλλογισθήτε,
Tους προγόνους μιμηθήτε,
Ω Γραικοί ανδρειωμένοι,
K' είπατ' όλοι ενωμένοι:
«Έως πότ' η τυραννία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»



1. Γ. Βλαχογιάννης, "Το κρυφό Σκολειό", Νέα Εστία 38, τεύχ. 436, 1945, σσ. 678-683.



2. Γ. Βλαχογιάννης, Καραϊσκάκης, Αθήνα χ.χ., σ. 152. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 14.


3. Γ. Χάρης, “Eθνική Παλιγγενεσία και Εθνική Μυθολογία”, εφ. Τα Νέα, 20-3-2004.



4. Χ. Καρανάσιος, “Η εκπαίδευση κατά την τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, τ. 8. Αθήνα 2006, σσ. 362-364.

5. Όλοι οι παραπάνω. Επίσης και οι Β. Κρεμμυδάς, “H Eκκλησία στο Eικοσιένα, Mύθοι και ιδεολογήματα”, εφ. Τα Νέα, 22-3-2005, Α. Λιάκος, “Είναι μύθος το «κρυφό σχολειό»;”, εφ. Το Βήμα, 8-3-1998. Και πολλοί άλλοι.


6. Χαρίτων Καρανάσιος, Ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, “Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις Δομή, 2006, 8ος τόμος, σελ.362-364.


7. Όλοι οι παραπάνω, πλήν του Α. Αγγέλου.


8. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 19.


9. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σσ. 22-23.


10. “Κάτω τα χέρια από τον εθνικό μας μύθο, Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΚΡΥΦΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ”, Ελευθεροτυπία 30-8-1998.



11. Άποψη της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κρήτης Ελισάβετ Ζαχαριάδου.



12. σ. 13.



13.Την μαρτυρία αυτή ο καθηγητής Λιάκος την αξιολογεί ως εξής. Διαβάστε την θέση του και αξιολογήστε την:


“Ο κ. Φ. Ι. Κακριδής, στην επιφυλλίδα του με τίτλο «Μύθος ή θρύλος το Κρυφό σχολειό;» («Το Βήμα», 22 Φεβρ. 1998), παρουσιάζει μια μαρτυρία σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε, κατά τη γνώμη του, να ξανασκεφτούμε αν το «κρυφό σχολειό» είναι μύθος, και ζητάει γι' αυτό τη γνώμη των ιστορικών. Φαίνεται ότι οι μύθοι είναι ανθεκτικοί, ακόμη και σε ακαδημαϊκά και καλοπροαίρετα περιβάλλοντα, ακόμη και αν έχουμε τώρα μια καλοτεκμηριωμένη και πειστική μελέτη όπως αυτή του κ. Αλκη Αγγέλου, «Το κρυφό σχολειό, χρονικό ενός μύθου» (Αθήνα, Εστία, 1997).


Τα στοιχεία βέβαια που προσκομίζει ο κ. Κακριδής δεν παραπέμπουν στην ύπαρξη «κρυφού σχολειού» στην Ηπειρο κατά τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Αλλά το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, τόσο στην Ηπειρο όσο και στα υπόλοιπα ελληνικά σχολεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε μεγάλο βαθμό εξαρτιόταν από τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως του οποίου η δράση ήταν κατ' εξοχήν (και φανερά) εθνοποιητική, όπως μας έδειξε ο Χάρης Εξερτσόγλου, «Εθνική Ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αι. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912» (Αθήνα, Νεφέλη, 1996). Το γενικότερο άλλωστε πλαίσιο του εξελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το οποίο όχι μόνο δεν εμποδίστηκε αλλά τελικά διευκολύνθηκε από το Τανζιμάτ και το Μιλλέτ σύστημα, παρουσιάζει η Σία Αναγνωστοπούλου, «Μικρά Ασία, 19ος αι. - 1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Εθνος», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997 (πρόσφατη βιβλιοκρισία του Κ. Κωστή, «Το Βήμα», 1 Φεβρ. 1998). Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την Ηπειρο, διαθέτουμε μια θαυμάσια διατριβή του Μιχάλη Κοκολάκη, «Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820-1913)», Αθήνα, 1993. Τα βιβλία δεν γράφονται επί ματαίω...”, Α.. Λιάκος, “Είναι μύθος το «κρυφό σχολειό»;”, εφ. Το Βήμα, 8-3-1998.



14. Χρήστου Κάτσικα, “ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ» ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΓΙΑ ΛΑΥΡΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ '21, Η «κατασκευή»... της Ιστορίας”, στο σχετικό αφιέρωμα του alfavita.gr.


15. Χαρίτων Καρανάσιος, Ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, “Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις Δομή, 2006, 8ος τόμος, σελ.362-364.

16. The Great Church in Captivity : A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (Cambridge Paperback Library). [1968] 2003. σ. 217.

17. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 43.



18Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 44.



19. . The Great Church in Captivity : A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (Cambridge Paperback Library). [1968] 2003. σσ. 218. 224-225.

[tai]

Αρχικά δημιουργήθηκε από tai
Κανέλλου δεν πρέπει να εκφράζει το σύνολο” (του Διαφωτισμού). Υπάρχει και η άλλη πλεύρα, η πλευρά του Κοραή. Και αυτό γιατί το ρεαλιστικό πνεύμα του δεν θα του επέτρεπε ποτέ να ξεφύγει από την πραγματικότητα και να πάει στην έξαρση που προαναγγέλει το ρητορικό στοιχείο. Έτσι, οι επίγονοι του Κοραή όσο πιο πολύ απομακρύνονταν από αυτόν, τόσο πιο πολύ θα παραποιούσαν το ιστορικό παρελθόν.20 Δηλαδή, Κοραής και ρητορική παραποίηση της ιστορίας είναι δύο τελείως και πλήρως ασύμβατα μεταξύ τους πράγματα.


Άρα, ότι λέει ο Κοραής είναι η ψυχρή ρεαλιστική ιστορική αλήθεια. Είπαμε: Είναι αδύνατον να παρασυρθεί στο ρητορικό ψέμα!


Για να δούμε λοιπόν τι λέει ο Κοραής, ο πάντοτε ψυχρός και ρεαλιστής, για τους Τούρκους, και για το πόσο ανεκτικοί ήταν με τους Έλληνες στο θέμα της παιδείας.


Παραθέτω τις τρεις πρώτες στροφές από ένα “άσμα” του Κοραή, και κλείνω. Είναι άλλωστε υπέροχο:




Κοραής Αδαμάντιος




Άσμα Πολεμιστήριον




Α


Φίλοι μου συμπατριώται,
Δούλοι νά 'μεθα ώς πότε
Tων αχρείων Mουσουλμάνων,
Tης Eλλάδος των τυράννων;
Eκδικήσεως η ώρα
Έφθασεν, ω φίλοι, τώρα•
H κοινή ΠATPIΣ φωνάζει,
Mε τα δάκρυα μας κράζει:
«Tέκνα μου, Γραικοί γενναίοι,
Δράμετ' άνδρες τε και νέοι•
K' είπατε μεγαλοφώνως,
Eίπατε τ' όλοι συμφώνως,
Aσπαζόμεν' είς τον άλλον
M' ενθουσιασμόν μεγάλον:
Έως πότ' η τυραννία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA».




Β
Mε μεγάλην αφροσύνην
Tων Γραικών και καταισχύνην,
Tούρκος, φευ! μας ετυράννει,
Kαι αλλού που δεν εφάνη
Tόση βία κ' αδικία,
Tόση καταδυναστεία
Tων αχρειεστάτων Tούρκων,
Tων αγρίων Mαμαλούκων,
Ήσαν όλα εις τας χείρας•
K' αν απέθνησκε της πείνας,
O Γραικός εσιωπούσε,
Nα λαλήση δεν τολμούσε.
Έως πότε Mουσουλμάνους
Yποφέρομεν τυράννους;
Έως πότε η δουλεία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!


Γ.
Πού νυν τέχνη; Πού 'πιστήμη;
Πού Γραικών η τόση φήμη;
ΚΑΤΗΡΓΗΘΗΣΑΝ, φευ! ΌΛΑ• (!!!!!!!!)
K' αντ' αυτών πάσχομεν τώρα
Mουσουλμάνων τυραννίαν,
ΑΜΑΘΙΑΝ και πτωχείαν,
Bάσανα, μόχθους και πόνους,
Mάστιγας, σφαγάς και φόνους,
Kαι ξενιτευμόν ΠATPIΔOΣ,
Στερευμόν πάσης ελπίδος.
Όλ' αυτά συλλογισθήτε,
Tους προγόνους μιμηθήτε,
Ω Γραικοί ανδρειωμένοι,
K' είπατ' όλοι ενωμένοι:
«Έως πότ' η τυραννία;
ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»












Επισημάνσεις

1. Γ. Βλαχογιάννης, "Το κρυφό Σκολειό", Νέα Εστία 38, τεύχ. 436, 1945, σσ. 678-683.



2. Γ. Βλαχογιάννης, Καραϊσκάκης, Αθήνα χ.χ., σ. 152. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 14.


3. Γ. Χάρης, “Eθνική Παλιγγενεσία και Εθνική Μυθολογία”, εφ. Τα Νέα, 20-3-2004.



4. Χ. Καρανάσιος, “Η εκπαίδευση κατά την τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, τ. 8. Αθήνα 2006, σσ. 362-364.

5. Όλοι οι παραπάνω. Επίσης και οι Β. Κρεμμυδάς, “H Eκκλησία στο Eικοσιένα, Mύθοι και ιδεολογήματα”, εφ. Τα Νέα, 22-3-2005, Α. Λιάκος, “Είναι μύθος το «κρυφό σχολειό»;”, εφ. Το Βήμα, 8-3-1998. Και πολλοί άλλοι.


6. Χαρίτων Καρανάσιος, Ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, “Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις Δομή, 2006, 8ος τόμος, σελ.362-364.


7. Όλοι οι παραπάνω, πλήν του Α. Αγγέλου.


8. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 19.


9. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σσ. 22-23.


10. “Κάτω τα χέρια από τον εθνικό μας μύθο, Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΚΡΥΦΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ”, Ελευθεροτυπία 30-8-1998.



11. Άποψη της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κρήτης Ελισάβετ Ζαχαριάδου.



12. σ. 13.



13.Την μαρτυρία αυτή ο καθηγητής Λιάκος την αξιολογεί ως εξής. Διαβάστε την θέση του και αξιολογήστε την:


“Ο κ. Φ. Ι. Κακριδής, στην επιφυλλίδα του με τίτλο «Μύθος ή θρύλος το Κρυφό σχολειό;» («Το Βήμα», 22 Φεβρ. 1998), παρουσιάζει μια μαρτυρία σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε, κατά τη γνώμη του, να ξανασκεφτούμε αν το «κρυφό σχολειό» είναι μύθος, και ζητάει γι' αυτό τη γνώμη των ιστορικών. Φαίνεται ότι οι μύθοι είναι ανθεκτικοί, ακόμη και σε ακαδημαϊκά και καλοπροαίρετα περιβάλλοντα, ακόμη και αν έχουμε τώρα μια καλοτεκμηριωμένη και πειστική μελέτη όπως αυτή του κ. Αλκη Αγγέλου, «Το κρυφό σχολειό, χρονικό ενός μύθου» (Αθήνα, Εστία, 1997).


Τα στοιχεία βέβαια που προσκομίζει ο κ. Κακριδής δεν παραπέμπουν στην ύπαρξη «κρυφού σχολειού» στην Ηπειρο κατά τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Αλλά το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, τόσο στην Ηπειρο όσο και στα υπόλοιπα ελληνικά σχολεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε μεγάλο βαθμό εξαρτιόταν από τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως του οποίου η δράση ήταν κατ' εξοχήν (και φανερά) εθνοποιητική, όπως μας έδειξε ο Χάρης Εξερτσόγλου, «Εθνική Ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αι. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912» (Αθήνα, Νεφέλη, 1996). Το γενικότερο άλλωστε πλαίσιο του εξελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το οποίο όχι μόνο δεν εμποδίστηκε αλλά τελικά διευκολύνθηκε από το Τανζιμάτ και το Μιλλέτ σύστημα, παρουσιάζει η Σία Αναγνωστοπούλου, «Μικρά Ασία, 19ος αι. - 1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Εθνος», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997 (πρόσφατη βιβλιοκρισία του Κ. Κωστή, «Το Βήμα», 1 Φεβρ. 1998). Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την Ηπειρο, διαθέτουμε μια θαυμάσια διατριβή του Μιχάλη Κοκολάκη, «Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820-1913)», Αθήνα, 1993. Τα βιβλία δεν γράφονται επί ματαίω...”, Α.. Λιάκος, “Είναι μύθος το «κρυφό σχολειό»;”, εφ. Το Βήμα, 8-3-1998.



14. Χρήστου Κάτσικα, “ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ» ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΓΙΑ ΛΑΥΡΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ '21, Η «κατασκευή»... της Ιστορίας”, στο σχετικό αφιέρωμα του alfavita.gr.


15. Χαρίτων Καρανάσιος, Ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, “Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία”, Ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις Δομή, 2006, 8ος τόμος, σελ.362-364.

16. The Great Church in Captivity : A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (Cambridge Paperback Library). [1968] 2003. σ. 217.

17. Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 43.



18Ά. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 44.



19. . The Great Church in Captivity : A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (Cambridge Paperback Library). [1968] 2003. σσ. 218. 224-225.

[GeorgeFZR]

Ola wraia kai kala...To mono pou me enoxlei einai h eksargirosi tou parel8ontos pou kanoun autoi pou apoteloun tin fabrika tis ekklisias

[Cpt. Haddock]

Το κρυφό σχολείο έτσι όπως το διδαχθήκαμε είναι μύθος...

Δεν είναι κακός μύθος και, παρ' όλο που είναι γνωστές οι θέσεις μου για την εκκλησία, θεωρώ χρήσιμο να υπάρχουν τέτοιοι μύθοι, όπως χρήσιμος είναι και ο μύθος της Αγ. Λάυρας, άσχετα αν έγινε ή όχι (που ξέρουμε ιστορικά και τεκμηηριωμένα οτι δεν έγινε), είναι ο συμβολισμός της στιγμής που μένει, είναι η ανάγκη να υπάρχει πάντα μια εναρκτήρια στιγμή σε τέτοια μεγάλα για ένα έθνος γεγονότα.

Είναι χρήσιμο να μπορούμε να μαθαίνουμε ΠΩΣ συντελέστηκε η σταδιακή αφύπνιση ενός λαού, από κράμα εθνοτήτων που ήταν για πολλούς αιώνες (συνοπτικά από τον Ελλαδικό χώρο πέρασαν και εγκαταστάσθηκαν Γαλάτες, Ρωμαίοι, Σλάβοι, Φράγκοι, Αλβανοί, Τούρκοι, Εβραίοι κλπ κλπ...)

Όλο αυτό το μείγμα εθνοτήτων έδωσε κάποτε, με κοπιώδη και πολυετή προσπάθεια ένα ψήγμα εθνικής συνείδησης, βοηθούντων και άλλων συγκυριών (διαφωτισμός, αμερικάνικη και γαλλική επανάσταση, Έλληνες της διασποράς κλπ)

Εδώ έπαιξε το ρόλο του ο μύθος του "κρυφού σχολειού", με όλους τους συμβολισμους του: σταδιακή και δύσκολη πορεία, σε αντίξοες συνθήκες, με πενιχρά μέσα, με αυτοσχέδιους δασκάλους και συγγράματα (παπάδες και ευαγγέλια). Οτι έγιναν μαθήματα με τέτοιες συνθήκες είναι σίγουρο... Οτι χρωστάμε πολλά σε όσους έκαναν τα μαθήματα είναι αυτονόητο. Απλά ΔΕΝ ήταν ο κανόνας. Σχολεία, όπως και εκκλησίες υπήρχαν επι τουρκοκρατίας και δνε ήταν υπο διωγμό.

Το δικό μου συμπέρασμα: Καλώς υπάρχει ο μύθος, καλώς αναφέρεται, αλλα πρέπει να διδάσκεται στη σωστή του βάση.

[stavrogin]

Ενα ειναι βεβαιο σε μενα.Οτι το οποιο κρυφο σχολειο υπηρχε ως μεμονομενες προσπαθιες φωτισμενων ανθρωπων ,κυριως παπαδων ,αφου φανταζομαι μονο αυτοι ειχαν την δυνατοτητα να μορφωθουν.Δεν ηταν κινημα μαζικο ,οργανωμενο σε πλατια βαση ή υποστηριζομενο απο το ιερατειο της κωνσταντινουπολης ή της περιφερειας,θα μπορουσε ομως κατα περιπτωση να εχει και υποστυριξη απο προυχοντα η υψηλα ησταμενο ιερωμενο.
Ετσι τα ευσημα ανοικουν στην μεμονομενη προσπαθεια,στο ατομο και παλι.
Παντως εγω συμπαθω πολυ την φιγουρα του κοσμα του Αιτωλου,κι ελπιζω τουλαχιστω αυτος να μην ειναι μυθος.Ξερεται,αυτος που αγαναχτισμενος που οι χωρικοι αντι για σχολειο ειχαν φτιαξει εκκλησια με τα λεφτα που τους εδωσε,πηρε βαριοπουλα να την γκρεμισει.


-Τις εκκλησιες;-Μην τρεμετε, γκρεμιστε
Για τους ναους της Επιστημης τοπο!-
-Κι αυτα τα ωραια τ'αγαλματα;-Γκρεμιστε,

κι αναθεματα-μη σας κανει κοπο!-
σωριαστε απο τις πετρες τους.Γκρεμιστε.-
-Το περιβολι για τον ξυλοκοπο.-

-Τα μνηματα ιερα;-Κι αυτα συντριμμια.
Ρουγα πλατια.Απο πανω τους πατηστε
προς της θαλασσας τ'ασήμια,

προς τα σμαραγδια του βουνου.Γκρεμιστε.
Κ,Παλαμας1909

[tai]

Ο «μύθος» και η αλήθεια για το κρ. σχολείο, επιβεβαιώνεται- επαληθεύεται στο κείμενο, με βιβλιογραφία.
Η «ιστορική μελέτη» μερικών φανατικών-πολεμίων του, αποδεικνύεται επίσης.
Το ότι δεν είναι κάτι μαζικό, είναι αυτονόητο.
Από αυτό το σημείο μέχρι την αμφισβήτηση της ιστορικής αλήθειας απέχουμε παρασάγγας.
Όμως, και η ύπαρξη του κρυφού σχολείου ΔΕΝ αποτελεί συχωροχάρτι για άλλα που είχαν γίνει τότε ή που γίνονται σήμερα.