Η εορταστική περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη, γεμάτη έθιμα και δοξασίες. Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, τα κεριά, τα δώρα και τα κάλαντα, είναι έθιμα που έμειναν ζωντανά, από την Αρχαιότητα έως σήμερα.
Η εποχή γύρω από το χειμερινό ηλιοστάσιο έως και τις αρχές του Γενάρη είναι από τις αρχαιότερες εορταστικές περιόδους των ανθρώπων. Η εορτή της Γέννησης του Φωτός, ή του Πνεύματος ή του Χριστού, είναι πανάρχαια.
Τον 4ο μ.χ. αιώνα έγιναν πολλές και χρονοβόρες συζητήσεις για το πότε θα γιόρταζαν οι Χριστιανοί τη Γέννηση του Χριστού. Οι περισσότερες εν ζωή, τότε, θρησκείες, γιόρταζαν τη Γέννηση του "Θεϊκού Παιδιού" γύρω στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Η Ρωμαϊκή εκκλησία έτεινε πιο πολύ προς την 25η Δεκεμβρίου μια και ήταν, παραδοσιακά, η εορτή γέννησης πολλών ηλιακών θεοτήτων. Του Όσιρις, του Βάαλ, του Διόνυσου και – κυρίως - του Μίθρα. Ο Μίθρας, περσική ηλιακή θεότητα, είχε εκείνη την εποχή μεγάλη απήχηση στην Ρώμη, την Ιταλία και τις Δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η Ανατολική εκκλησία άργησε ν’ασπασθεί αυτήν την ημερομηνία ως επίσημη εορτή της Γέννησης του Χριστού (375 μ.χ.). Η εκκλησία της Ιερουσαλήμ, περίμενε μέχρι τον 7ο μ.χ. αιώνα.
Ο στολισμός των δένδρων, ο γάμος της φωτιάς, οι φωτισμοί, τα δώρα και οι λιτανείες ήταν πρακτικές ευχαριστίας και δοξασίας της γέννησης του φωτός πολύ πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού. Οι αρχαίοι Έλληνες, για παράδειγμα, για την λατρεία του Δια και της Κυβέλης στο ύπαιθρο, στόλιζαν δένδρα με αναθήματα, κουλουράκια, πλακούντες και κορδέλες και τα φώτιζαν με λυχνάρια. Δένδρο στόλιζαν και περιέφεραν, για να καταλήξουν στο ναό και οι "Δενδροφόροι" προς τιμήν του Διόνυσου και της Δήμητρας.
Τα Ρωμαϊκά χρόνια, στις 17 Δεκεμβρίου (κατ’ άλλους 19) άρχιζαν τα Σατουρνάλια. Ήταν εορτές με μεταμφιέσεις, πολύ χορό, τραγούδι, κρασί και ελευθερία για τους δούλους. Οι εορτές συνεχίζονταν έως τις 7 Ιανουαρίου, την εορτή του Ιανού, όπου και έκλεινε η εορταστική περίοδος.
Δωδεκαήμερο, ονομάζεται από τα Βυζαντινά χρόνια η εορταστική περίοδος από τις 25 Δεκεμβρίου ως και τις 6 Ιανουαρίου. Αρχίζει με τη γέννηση του Χριστού και κλείνει με την βάπτιση και τον Αγιασμό των υδάτων (Θεοφάνια). Το Δωδεκαήμερο είναι μια περίοδος μοναδική, με πολλές ιδιαιτερότητες όπως π.χ. την απαγόρευση της νηστείας αλλά και… της εργασίας.
Μία από πιο μαγικές δοξασίες Δωδεκαήμερου είναι η εμφάνιση των Καλικάντζαρων. Οι Καλικάντζαροι, Καρκάντζαλοι, Καρκατσέλια ή Παγανά, είναι πνεύματα ή δαιμόνια της γης (χθόνια) που κάνουν την εμφάνισή τους τις ημέρες αυτές των εορτών δυσκολεύοντας τη ζωή των ανθρώπων. Περί της ετυμολογίας της ονομασίας Καλικάντζαρος, υπάρχουν πολλές απόψεις. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η προσωνυμία – Καλι – (καλός, κάλος εξευμενίζει τα πνεύματα και τα καλοπιάνει. Όπως π.χ. συνηθίζουμε στην Ελλάδα να λέμε την τρικυμία, φουρτούνα ή το ξύδι, γλυκάδι και τις Ερινύες, Ευμενίδες. Η ονομασία παγανά, έχει να κάνει με τη λέξη "pagano" δηλαδή ειδωλολάτρης.
Οι Καλικάντζαροι, ζουν όλο το χρόνο κάτω από τη Γη και ροκανίζουν το δένδρο που την κρατά. Όταν με τα Χριστούγεννα αρχίζει η εορτή και η χαρά, οι προετοιμασίες και οι ωραίες μυρωδιές, βγαίνουν από περιέργεια ή από διάθεση συμμετοχής στην επιφάνεια της γης και ανακατεύονται στις δουλειές των ανθρώπων. Τα Θεοφάνια, όταν οι ιερείς αγιάζουν τα νερά και η Γέννηση του Φωτός είναι πια γεγονός, ξαναγυρνούν στη γη. Το δένδρο που ροκάνιζαν, έχει εν τω μεταξύ θρέψει και αρχίζουν πάλι από την αρχή.
Η αλήθεια είναι ότι οι Καλικάντζαροι είναι πολύ πιο σκανδαλιάρηδες και πειραχτήρια, πάρα πολύ επικίνδυνοι. Κρύβονται στην κρύα στάχτη του τζακιού, γι’ αυτό και δεν έπρεπε να σβήσει η φωτιά όλο το Δωδεκαήμερο. Κλέβουν τις τηγανίτες ή τα φρεσκοψημμένα λουκάνικα. Βρωμίζουν τα φρεσκοπλυμένα ρούχα, μαγαρίζουν το φρεσκοαλεσμένο αλεύρι και μπερδεύουν τις γυναίκες στο μπάλωμα των ρούχων. Γι’ αυτό και ήταν καλύτερα να μην εργάζεται κανείς αυτές τις ημέρες αλλά ούτε και να τριγυρνά μονάχος του έξω! Αν σε συναντήσει Καλικάντζαρος μοναχό σου στο δρόμο, μπορεί να σε βάλει να χορεύεις μέχρι να μην αντέχουν άλλο τα πόδια σου! Δεν ξέρω αν οι Καλικάντζαροι τρόμαζαν ποτέ στ’ αλήθεια τους ανθρώπους, μια και η μορφή που τους έδιναν και τα πράγματα που έκαναν ήταν πιο πολύ διασκεδαστικά, παρά τρομακτικά. Για παράδειγμα, ο γνωστός "Καρκάντζαλος" ο "Ψιλοβελίνης". Αυτός είναι πολύ μακρύς και λιγνός, μαυριδερός με μακριά δάκτυλα και ουρά. Είναι τόσο ψηλόλιγνος που περνάει από τις χαραμάδες και τις κλειδαρότρυπες. Ένας άλλος γνωστός Καλικάντζαρος είναι ο "Μανδρακούκος ο αρχηγός". Ο "Μανδρακούκος ο Ζυμαρομύτης", κρατάει για σκήπτρο την ποιμαντορική του γκλίτσα και συχνάζει στα μαντριά και στα βοσκοτόπια. Η σκούφια του, που την έχει υφάνει μοναχός του από γουρουνότριχες, δεν φτάνει να σκεπάσει τα αυτιά του, που είναι μεγάλα σαν του γαϊδάρου. Έχει και μια τεράστια μύτη που του κρέμεται σαν μαλακό ζυμάρι. Ο Μανδρακούκος, ρίχνει γάντζο από την καμινάδα και κλέβει τα λουκάνικα από την φωτιά και στα βοσκοτόπια πειράζει τα πρόβατα.
Ένας άλλος είναι ο "Ανέμης ο Κοψομεσίτης". Αυτός έχει μια πολύ λεπτή και μακριά μέση και το πάνω μέρος του κορμιού του γυρνάει γύρω γύρω σαν τη σβούρα. Αυτός μπερδεύεται στο στημόνι του αργαλειού και σπάει την κλωστή στο γνέσιμο. Ο Καλικάντζαρος ο "Τραγοπόδης", μοιάζει με το θεό Πάνα. Είναι τριχωτός, έχει πόδια τράγου και ουρά, και είναι πολύ σκανδαλιάρης. Κλέβει λιχουδιές, τσουρέκια και γλυκά και μαγαρίζει τις τροφές αν δεν είναι σκεπασμένες.
Η "Βερβετζού" ή "Τρίμουρη Τζόγια", με τα τρία πρόσωπα κρατάει ζωντανή την τριπρόσωπη θεά Εκάτη, ως τις μέρες μας. Όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και στην Νεοελληνική παράδοση, της άφηναν οι νοικοκυρές ένα πιάτο φαΐ κουλουράκια ή λουκάνικα, στην άκρη της σκεπής.
Πάντως οι άνθρωποι προτιμούσαν να μην ανακατεύονται οι Καλικάντζαροι στη ζωή τους. Με διάφορα ξόρκια, φυτά ή άλλα κόλπα, τους κρατούσαν μακριά από τα σπίτια τους. Στους Καλικάντζαρους δεν αρέσουν καθόλου οι άσχημες μυρωδιές. Έτσι έκαιγαν στο τζάκι, που και πού, κανένα παλιό τσαρούχι ώστε να τους διώχνει η μυρωδιά και ο καπνός. Ούτε η πολυκοσμία και η φασαρία αρέσει στους Καλικάντζαρους. Τι καλύτερο λοιπόν να μαζεύονται οι άνθρωποι στα σπίτια τους, να κρατάνε τη φωτιά αναμμένη, να τραγουδάνε, να πίνουν και να τρώνε τα φαγητά και τα γλυκίσματα, παρά να τους τα κλέβουνε οι Καλικάντζαροι.
Υπάρχουν και φυτά που διώχνουν τους Καλικάντζαρους και φέρνουν καλή τύχη για τον καινούργιο χρόνο. Για παράδειγμα ο "Χαμωήλιος" ή "Βερβερίδα" (Carlina corymbosa ή greaca). Ο Χαμωήλιος είναι ένα μικρό αγκάθι μ’ ένα φωτεινό κίτρινο ανθό σαν μικρό ήλιο. Σαν τον ήλιο που γεννιέται και που με τη δύναμή του θα ξαναδιώξει τα παγανά. Όταν οι Καλικάντζαροι βλέπουν Χαμωήλιο στα σπίτια λένε:
"Χαμωήλιον έχουν εδώ, φυλαγμένο, σπιτικό".
Επίσης κρεμούσαν στεφάνι καμωμένο από σπαραούνια (το αγριοσπαράγγι δηλαδή) στολισμένο με φύλλα κυκλαμίνου. Το κυκλάμινο ή "Συτριμένο" είναι το πρώτο φυτό που ανθίζει με τις βροχές του φθινοπώρου και στολίζει την ύπαιθρο μετά την ξηρασία καλοκαιριού. Όταν βλέπουν οι Καλικάντζαροι το στεφάνι λένε:
"Για έμπα μέσα, Κάλκα Παγανέ Δεν μ’ αφήνει ο Συτριμένος
Για έλα μέσα Βελώνη Κουνενέ, Δεν μ’ αφήνει η Σπαραουνιά"
Ένα φυτό, που ακόμα και σήμερα βάζουμε στα σπίτια μας τέτοιες ημέρες, για καλή τύχη και προστασία, είναι η κρεμμύδα (Scilla maritima). Ήδη, τον 6ο π.χ. αιώνα, κρέμαγε ο Πυθαγόρας την κρεμμύδα, πάνω από την πόρτα του σαν σύμβολο καλής υγείας και αναγέννησης. Η Χρυσοβασιλίτσα, όπως αλλιώς τη λένε, ακόμα και ξεχασμένη σε κάποια γωνιά του σπιτιού, βγάζει φύλλα τέτοια εποχή, και ξαναρχίζει τον κύκλο της ζωής της. Σαν το φως που ξαναγεννιέται στο χειμερινό ηλιοστάσιο, μας εύχεται καλές γιορτές και υγεία για την καινούργια χρονιά.
Καλό υπόλοιπο γιορτών λοιπόν, σοφία, υγεία και χαρά για τον καινούργιο χρόνο.
Απάντηση με παράθεση
