Η Μάχη της είδησης και ο Πόλεμος της προπαγάνδας

[tai]

Η Μάχη της είδησης και ο Πόλεμος της προπαγάνδας


Τι είναι προπαγάνδα και τι ενημέρωση; Το ερώτημα μοιάζει θεωρητικό και διαχρονικό. Όμως, όπως θα δούμε, είναι εξαιρετικά επίκαιρο και εξόχως πολιτικό σήμερα...
* Η ενημέρωση αφορά την ειδησιογραφική επικαιρότητα. Είναι τρία πράγματα. Πρώτον καταγραφή των πρόσφατων γεγονότων. Δεύτερον, ιεράρχησή τους. Τρίτον, μια πρώτη απόπειρα ερμηνείας τους, συνδέοντας τα με προηγούμενα γεγονότα και με προεκτάσεις σε πιθανές μελλοντικές εξελίξεις. Ενημέρωση δεν είναι μόνο ένα σύνολο από επίκαιρες πληροφορίες. Είναι και το story, που τις συνδέει, χωρίς το οποίο οι σκόρπιες πληροφορίες είναι ακατανόητες για τους περισσότερους. Με άλλα λόγια, η ειδησιογραφική ενημέρωση εμπεριέχει ήδη μια πρώτη επεξεργασία της επικαιρότητας: ιεράρχηση-αξιολόγηση και ερμηνεία πληροφοριών, σύνδεση με αντίστοιχες εξελίξεις του παρελθόντος και ενδεχόμενες εξελίξεις του μέλλοντος, ώστε το κοινό να καταλάβει τη σημασία των πληροφοριών που του παρουσιάζονται. Η «είδηση» είναι καταγραφή τρεχόντων γεγονότων με ένα ιδιαίτερο ερμηνευτικό τρόπο, από μια ιδιαίτερη ερμηνευτική οπτική.
* Η προπαγάνδα, από την άλλη πλευρά, είναι η συστηματική προβολή μιας ιδεολογίας μέσα από την επικαιρότητα. Είναι ο «φωτισμός» της επικαιρότητας μέσα από τους (παραμορφωτικούς) φακούς μιας επεξεργασμένης και «κλειστής» ιδεολογίας.
Την εποχή της Κομμουνιστικής Τρίτης Διεθνούς, χρησιμοποιήθηκε ο όρος «αγκιτ-προπ», κατά συγκοπή των λέξεων, αγκιτάτσια-προπαγάνδα. Η αγκιτάτσια (ρητορική διέγερση των μαζών θα λέγαμε ή επαναστατική ρητορεία ξεσηκωμού) απευθυνόταν στην ψυχολογική φόρτιση του πλήθους. Η προπαγάνδα («διαφώτιση» μεταφράστηκε, κάποτε, στα ελληνικά) αρχικά σήμαινε «διάδοση επαναστατικών (κομμουνιστικών) ιδεών». Αργότερα, σήμαινε διάδοση ειδήσεων ιδεολογικά φορτισμένων. Ο καλύτερος τρόπος να διαδώσεις μιαν ιδεολογία στο ευρωπαικό κοινό είναι να την προβάλεις συστηματικά – και καθημερινά – μέσα από την επικαιρότητα. Να «φιλτράρεις» καθημερινά την επικαιρότητα, ώστε να «επαληθεύει» την ιδεολογία.
Η αγκιτάτσια απευθυνόταν στην εφήμερη ψυχολογία του πλήθους. Η προπαγάνδα στο μυαλό των ανθρώπων. Η αγκιτάτσια διαμόρφωνε επαναστατικές διαθέσεις της στιγμής. Η προπαγάνδα «επαναστατική συνείδηση» διαρκείας. Η αγκιτάτσια δημιουργούσε συλλογική έξαψη, που ζητούσε στιγμιαία εκτόνωση. Η προπαγάνδα κατακαθόταν σε μορφές συνείδησης, που καθόριζαν πιο μόνιμες συμπεριφορές (και εξαρτημένα ανακλαστικά) των ανθρώπων.
Η αγκιτάτσια είχε σημασία σε επαναστατικές στιγμές. Η προπαγάνδα, αντίθετα, είναι σημαντική πάντα. Η Κομμουνιστική Διεθνής διαλύθηκε, τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού κατέρρευσαν, αλλά η προπαγάνδα ζει και βασιλεύει, και οι μέθοδοι της χρησιμοποιούνται από πολλούς, ακόμα κι από ιδεολογικούς εχθρούς του Κομμουνισμού. Έτσι «προπαγάνδα» κατέληξε να σημαίνει τη συστηματική προβολή μιας πλήρως επεξεργασμένης και «κλειστής ιδεολογίας» (όχι αναγκαστικά, πλέον, της κομμουνιστικής) μέσα από τη ροή της επικαιρότητας.

[tai]

Που διαφέρει η ειδησιογραφία από την προπαγάνδα...

Από μια άποψη έχουν κοινά στοιχεία. Αφού τόσο η ειδησιογραφία όσο και η προπαγάνδα «επεξεργάζονται» τα γεγονότα της επικαιρότητας, ώστε να τα εντάξουν σε ένα ερμηνευτικό σχήμα, κάποιοι υποστήριξαν ότι η ειδησιογραφία είναι πάντα μορφή προπαγάνδας. Οι πληροφορίες μπορούν να είναι ιδεολογικά ουδέτερες και άχρωμες. Αλλά η «είδηση», δηλαδή η επιλογή – ιεράρχηση – καταγραφή – σύνδεση - πρώτη ερμηνεία των πληροφοριών είναι πάντα «ιδεολογικά φορτισμένη» ή «διαμεσολαβημένη» από το ιδιαίτερο ιδεολογικό πρίσμα του δημοσιογραφικού επιτελείου που την επεξεργάζεται και την παρουσιάζει.
Προσοχή, όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η ειδησιογραφία είναι προπαγάνδα.
Η προπαγάνδα, δεν είναι απλώς ιδεολογική επεξεργασία ειδήσεων. Είναι συστηματική προβολή μιας ιδεολογίας, μέσα από τη μονομερή και φιλτραρισμένη επικαιρότητα.
Στην ειδησιογραφία «πρώτη ύλη» είναι, πάντα, τα γεγονότα. Στην προπαγάνδα «πρώτη ύλη» είναι πάντα η ιδεολογία.
Στην ειδησιογραφία η ιδεολογική σκοπιά είναι το «εργαλείο» με το οποίο σμιλεύουμε τα γεγονότα για να παρουσιάσουμε στο κοινό. Στην προπαγάνδα, τα (φιλτραρισμένα) γεγονότα είναι το «όχημα» που χρησιμοποιούμε για να περάσουμε την ιδεολογία στο κοινό.
Στην ειδησιογραφία «σημείο αναφοράς» μας είναι το κοινό και η διαμόρφωση ενημερωμένης κοινής γνώμης. Στην προπαγάνδα σημείο αναφοράς μας είναι η ιδεολογία και η διάδοσή της.
Στην ειδησιογραφία το ιδεολογικό φίλτρο που διαμεσολαβεί στην επεξεργασία των πληροφοριών είναι συχνά υποκειμενικό, χαλαρό, ευμετάβλητο και «ανοικτό». Στην προπαγάνδα, η ιδεολογική σκοπιά είναι άκαμπτη, συμπαγής, πλήρως επεξεργασμένη και «κλειστή», δηλαδή ανεξέλικτη.
Η ειδησιογραφία είναι κάτι τελείως διαφορετικό από την προπαγάνδα. Ωστόσο, η διαφορά τους είναι πολλές φορές δυσδιάκριτη. Σε εποχές έντονα φορτισμένες και σε ζητήματα «φλέγοντα», η πλουραλιστική ειδησιογραφία μπορεί (έστω και άθελα) να καταλήξει ωμή προπαγάνδα. (Το αντίθετο βέβαιο είναι αδύνατο: Η προπαγάνδα δεν μπορεί ποτέ να «αναβαθμιστεί» σε πλουραλιστική ειδησιογραφία).
Η ειδησιογραφία ξεφτίζει και ακυρώνεται όταν αρχίζει να μοιάζει με προπαγάνδα. Η μετατροπή της ειδησιογραφίας σε προπαγάνδα είναι νοσηρό φαινόμενο: Νοσηρό για την ίδια τη δημιοσιογραφία, αλλά και για την κοινωνία που «διαφωτίζει», τελικά και για το δημοκρατικό πολίτευμα (αντίθετα σε περιπτώσεις Ολοκληρωτισμού, η προπαγάνδα είναι η μόνο νοητή μορφή «ειδησιογραφίας»).

[tai]

Κριτήρια διαφοροποίησης

Έτσι, δημιουργήθηκαν κάποια κριτήρια που, κατά κάποιο τρόπο «μετράνε», πόσο η ειδησιογραφία διατηρεί τις «αποστάσεις» της από την προπαγάνδα, ή αντίστοιχα πόσο την «πλησιάζει». Τα κριτήρια αυτά είναι εξωτερικά και ανεπαρκή, αλλά είναι χρήσιμα ως «πρώτη προσέγγιση». Κάτι σαν το θερμόμετρο ή το πιεσόμετρο που καταγράφουν τη θερμοκρασία ή την αρτηριακή πίεση ενός ατόμου και αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις ενός προβλήματος υγείας.
Η προπαγάνδα, λοιπόν, έχει κάποια εξωτερικά χαρακτηριστικά, που καλό είναι να τα αποφεύγει η ειδησιογραφία: Αποσιωπά κρίσιμα γεγονότα, στρεβλώνει πραγματικά γεγονότα, καταφεύγει σε τετριμμένα ερμηνευτικά «κλισέ», αποκρύπτει κάποιες οπτικές και υπερτονίζει άλλες, κάνει κατάχρηση συμβολισμών και συνθηματολογίας, θέτει ψεύτικα διλήμματα και αποσιωπά πραγματικά προβλήματα, βγάζει εύκολα συμπεράσματα και δημιουργεί ισχυρές βεβαιότητες, ομογενοποιεί αντιφατικά φαινόμενα και εξαπλουστεύει σύνθετες καταστάσεις.
Το σημαντικότερο απ’ όλα: χρησιμοποιεί διαφορετικά (ή και αντίθετα) κριτήρια όταν εκφράζει (ή υποβάλλει) αξιολογικές κρίσεις. Το ίδιο περιστατικό ωμής βίας είναι «έγκλημα» ή «ατύχημα», σκόπιμη «μαζική δολοφονία» ή αθέλητη «παράπλευρη απώλεια» μιας σύγκρουσης, ανάλογα με το ποίος το διαπράττει.
Μια ειδησιογραφία που ρέπει προς την προπαγανδιστική μονομέρεια, είναι απολύτως προβλεπτή. Γνωρίζουμε από πριν πως θα παρουσιάσει ένα γεγονός. Μια ειδησιογραφία, που είναι αληθινά πλουραλιστική, είναι απρόβλεπτη: Παρά τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό του γράφοντος ή της εφημερίδας του, μπορούμε πάντα να αλιεύσουμε στοιχεία ή οπτικές που δημιουργούν την υποψία μιας άλλης ερμηνείας, διαφορετικής απ’ εκείνη που υιοθετείται.
Ένας δημοσιογράφος που ασκεί πλουραλιστική ειδησιογραφία, καταγράφει και γεγονότα που δεν τον βολεύουν, αναφέρεται και σε διαφορετικές οπτικές (ακόμα και προκειμένου να τις καταρρίψει), τολμά συχνά να κάνει το «συνήγορο του διαβόλου», δεν διστάζει να δώσει στον αναγνώστη, τον ακροατή ή τον τηλεθεατή στοιχεία για να αμφισβητήσει την ερμηνεία που του προσφέρει ο ίδιος.
Μια τέτοια πλουραλιστική ειδησιογραφία δεν είναι «απονομή δικαιοσύνης», δεν είναι «ιστορική καταγραφή», δεν είναι «προφητεία» για το μέλλον. Και ο δημοσιογράφος που συνειδητά παίρνει αποστάσεις από την προπαγάνδα, χωρίς να κρύβει τη δική του οπτική και τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό του, γνωρίζει κάθε στιγμή ότι ο δικός του ρόλος δεν είναι ρόλος «δικαστή» (ακόμα κι αν τον πνίγει το δίκιο του), δεν είναι ρόλος «Ιστορικού» (ακόμα κι αν καταγράφει ιστορικά γεγονότα), δεν είναι ρόλος «προφήτη» (ακόμα κι αν είναι απολύτως βέβαιος, για το που οδηγούν οι εξελίξεις).
Δουλειά του δημοσιογράφου είναι να βλέπει καθαρά και να τα βλέπει όλα. Να κρίνει λιγότερο ο ίδιος και να αφήνει το κοινό του να κρίνει. Αλλά για να κρίνει το κοινό, πρέπει να του δίνει αυτή την επιλογή. Να του προσφέρει τις διαφορετικές οπτικές και τα στοιχεία που τις θεμελιώνουν. Να αμφιβάλει ο ίδιος και να δημιουργεί αμφιβολία στον αναγνώστη του. Η πιο λαμπρή λειτουργία της δημοσιογραφίας είναι ότι αμφιβάλλει για την σοφία της εξουσίας. Αυτό ισχύει για τη σοφία κάθε εξουσίας. Ακόμα και της εξουσίας του Τύπου. Δουλειά του δημοσιογράφου είναι να αμφισβητεί και τον ίδιο τον εαυτό του, να δημιουργεί στο κοινό του αμφιβολίες και για τον ίδιο. Αντίθετα, ο προπαγανδιστής δημιουργεί στο κοινό του απόλυτη πίστη στον ίδιο και καχυποψία για όλους τους άλλους, ιδιαίτερα εκείνους που καταγγέλλει.
Ένας προπαγανδιστής οικοδομεί στα μυαλά του κοινού του χρυσελεφάντινους πύργους της «μοναδικής αλήθειας». Ένας δημοσιογράφος, ανοίγει τα μυαλά των αναγνωστών τους στις πολλαπλές ερμηνείες μιας πολύπλοκης και αντιφατικής πραγματικότητας.



Αυτάααα. Τι άλλο?

[Χωμάτινος]

όλα τα κάτωθι είναι προσωπική-υποκειμενική εκτίμηση.

Εδώ και χρόνια έχω συνειδητοποιήσει ότι δεν ζώ σε έναν κόσμο αυτοδιάθετο, σχεδόν όλα χειραγωγούνται. Ωστόσο έκανα ένα λάθος, πίστευα ότι τα "τσιράκια" αυτών που παίρνουν τις αποφάσεις γνωρίζουν ότι είναι τσιράκια.

Με τον καιρό κατάλαβα ότι δεν χρειάζεται να προσεγγίσεις κάποιον και να του πεις "το και το, θέλεις να μπείς στην ομάδα μας;" αρκεί να προσλάβεις κάποιον που είναι ΗΔΗ βλάκας! δηλαδή κάποιον που είναι ήδη διαποτισμένος από την πληροφοριακή προπαγάνδα. Ο εκάστοτε δημοσιογράφος ΠΙΣΤΕΥΕΙ αυτά που λέει γιατί απλούστατα έχει μεγαλώσει μέσα σε αυτό το παραμύθι.

Οι μόνοι που απαραιτήτως πρέπει να γνωρίζουν το "ψέμα" είναι 2-3 άτομα σε κάθε τηλεοπτικό σταθμό-εφημερίδα , οι υπόλοιποι ακολουθούν τους ταγούς.



Υ.Γ. Κάποτε είχαμε 2 δελτία ειδήσεων ημερισίως, τώρα έχουμε 6.